Turxan bəy ortaboylu, şişmanca bir mülkədar, milli qiyafətdə, 48 yaşında

Bəypolad. İştə, hər zamankı yerimiz!.. Buracıqda oturub yorğunluğumuzu alsaq eyi olmazmı ya?.. 
Cəmil bəy. Oturalım, əfəndim, burası qədər gözəl, baxımlı bir yer bu civarda çox az bulunur. (Hər ikisi ağac kötükləri üzərində otururlar.) 
Bəypolad (kötükləri göstərərək). İştə, böylə təbii yerlərin sandalyaları da özünə məxsus!.. 
Cəmil bəy. Allah eşqinə bir baxınız!.. Ormanları inlədən bu vəhşi musiqi, ruhumuzu güldürən bu bülbül nəğmələri nə qədər munis! Nə qədər dilbər! Hələ nəzərimizi oxşamaqda olan bu lətif mənzərələrə, bu təbii gözəlliklərə nerdə rast gələ biliriz?! 
Bəypolad. Öylə ya... Cənnəti bu qədər tərif, tövsif edərlər, iştə burası da cənnətdən bir parça deməkdir. 
Cəmil bəy. Şübhəmi var?!. 
Bəypolad (təqdiramiz). Amma sizin bağçanın çiçəklərindən də keçilməz ha! Turxan bəydən ayrıldığım gecə gözəl bir məhtab var idi, gözlərim bağçanı şənlədən çiçəklərə ilişdi, doğrusu, ailənizdəki hüsni-təbiətə heyran oldum. 
Cəmil bəy. Xayır, əfəndim, o bağçanı keçən il görməliydiniz. Divarlarına varıncaya qədər rəngarəng çiçəklərlə bəzənmişdi. Tavus tükləri kimi hər baxışda insana başqa bir gözəllik ərz edərdi. (məhzunanə). Fəqət zavallı anacığım vəfat edəli çox deyil... onunçün bu il bağçaya eyi baxmadıq. Doğrusu, könül açıqlığı olmayınca, insandakı nəşə də alt-üst olur. Artıq heç bir şeyə həvəs qalmır. 
Bəypolad. E...yy, cavanlıqda insanın hissiyyatı çox daşğın, çox həyəcanlı olur. Bax, siz bu dərəcə məhzun olduğunuz halda, Turxan bəydə heç öylə bir hal görünmürdü. 
Cəmil bəy. Onun qayğı ilə, sıxıntı ilə nə işi!? O, yalnız özünü düşünür, öz keyfinə baxır. Hələ yazırlar ki, bu günlərdə evinə on altı yaşında bir gəlin də gətirmiş!.. 
Bəypolad. Gəlin dedin də eyi xatirimə gəldi. Turxan bəydən ayrıldığım zaman, məni bir tərəfə çəkib dedi ki: “Qonşumuzda milyonçu bir bəy var, özü də mənimlə əhbab... həm də gözünün ağı-qarası bir danəcik qızı var. İmdi Cəmili bəkləyirlər, söylə çocuqluq etməsin! Fürsət əldən çıxar, sonra peşman olar. Çox geciksə, bir məktub yazsın, üzüyünü göndərəlim də, iş bitsin getsin...” 
Cəmil bəy (yarım qəhqəhə ilə). Amma da nə gözəl fürsət! Nə xoş xəbər!.. Demək ki, taleimizin ulduzu doğmağa başlamış da, xəbərimiz yox... (heyrətlə.) 
Allah, allah! Dünyada nə əcayib mühakimələr var imiş!.. Böylə qaranlıq dama daş atmaq, ya qeybdən səadət ummaq, əcəba, hansı divanənin xəyalından keçər?!.. (qızğın və sinirli.) Demək ki, bir qızı və ya bir oğlanı məhv etmək üçün yalnız ana-babasının rizası kafi imiş!.. 
Bəypolad. Bu nə demək!.. Şükür allaha əqlin, kəmalın hər kəsdən ziyadə... Eyicə düşünüb daşınarsan, öz hissiyyatını dinlərsən... Sənə zor edəcək deyillər, a!? 
Cəmil bəy. Görünür ki, bizim yerin adətindən əsla xəbəriniz yox... Zor etmək deyil, insanı qəhr etmək belə onlarca əhəmiyyətsiz bir iş. 
Bəypolad. Sən bu xüsusda heç maraq etmə!.. Sizin yerin adətini bilməsəm də, Turxan bəyi görüb tanıdım... Zənnimcə o, böylə bir qayğısızlığı əsla rəva görməz. 
Cəmil bəy. Bəlkə mən yanılıram!.. Allah ağzınızdan eşitsin! (ətrafa baxaraq.) İştə, Səltənət xanım da gəldi. 
Bəypolad. Çox gözəl, gəlsin baxalım həmşirə xanımda nə xəbər var... 
Səltənət (gələrək). Yenə bir guşəyə çəkilib də nə həsb-hal edirsiniz? 
Cəmil bəy (yerindən qalxaraq təzim ilə). Heç... Öylə bir şey deyil; təbiətin gözəlliyindən, insanlardakı eyi-fəna hallardan bəhs ediriz. 
Səltənət (Cəmil bəyə). Otur, əzizim, otur!.. 
Cəmil bəy (bir ağaca dayanaraq). Böylə daha eyi... 
Bəypolad (Səltənətə). Humay nerdə?.. 
Səltənət. Nişanlısı Şahmar bəydən məktub almış. (Cəmil bəyin halı dəyişir.) Zənn edərsəm ona cavab yazar. 
Bəypolad. Yaxşı, Şahmardan nə xəbər? 
Səltənət. Bu günlərdə Qazandan Peterburqa getmiş... 
Bəypolad. Amma bu zabit qismi də çox tühaf şey!.. Əqillisi gerçəkdən böyük bir fəzilətə malik olur, Şahmar kimilər də əsil timarxanədən başqa bir yerə yaramaz. İmdi kim bilir, yenə hansı meyxana bucağında sızıb qalmış... 
Səltənət. Hənuz gəncdir, qardaşım, yavaş-yavaş yumuşar, uslanar. 
Bəypolad (heyrətlə). Kim!.. Şahmarmı?.. Yazıqlar olsun! Adam tanımaqda eyi məharətiniz var!.. Dünyanın bütün dəliləri uslanar da, inan ki, o yenə uslanmaz. Onun adı gəlincə, sanki Humayı qarşımda ağlar görürəm. 
Səltənət. Nə yapalım? İmdi hər hansı qıza baxsanız, ən birinci arzusu evlənəcəyi adamın zabit olmasıdır. 
Bəypolad (acı qəhqəhə ilə). Ona şübhəmi var!.. Hər kəs bilir ki, zabit həyatı ən məsud bir həyatdır! Baxüsus, Şahmar kimi bir abdalın işi nə ola bilər?.. Qılıncını şaqırdataraq vaxtında maaş almaq, gecə-gündüz klublarda, teatrlarda boşboğazlıq etmək... Nerəyə getsə, rəfiqəsi xanım əfəndi də bərabər... Böylə qayğısız bir həyatı əcəba hansı qız sevməz?!. 

Bu halda yaxında bir tüfəng açılır. Səltənət diksinir. Bəypolad və Cəmil səs gələn tərəfə baxırlar. 

Cəmil bəy (titrək və sinirli). Əcəba, insanlarda bu cəlladlıq, bu xunxarlıq nə vaxta qədər davam edəcək! (əlilə işarə edərək) Bir bu vicdansız hərifə deyən yox ki, o günahsız quşcığazı məhv etməkdə nə məna var? Bir az əvvəl zavallı daldan-dala qonaraq şaqır-şaqır ötürdü. Ah, mərhəmətsiz cəllad! Mədəni canavar! 
Səltənət (Cəmil bəyə). Tühaf şey!.. Sən bunu birinci dəfəmi görürsən?! 
Bəypolad (Cəmilin qolundan tutaraq). Bilmirsən, Cəmil! Sən bu əsr üçün deyil, bəlkə başqa bir zaman üçün yaradılmışsan. Hissiyyatın o qədər nəcib, o qədər ali ki, bu mühit sənin üçün çox dar, çox qaranlıqdır... (əlilə göstərərək) Haydı gəl, bu tərəfdən bu qarşıkı təpəyə çıxalım; orası çox mənzərəli bir yer... 
Səltənət. Əvət, orası çox gözəl... Ətrafı gözdən keçirdikcə insanın könlü açılır. Fəqət Cəmil bəy azacıq zəif, fəzləcə yorğunluq vücudunu üzər deyə qorxuram. 
Cəmil bəy. Əvət, doktor da eylə deyir. Hələ yoxuş çıxıb özümü yormaqdan büsbütün mən edir. 
Səltənət (Cəmilə). Humay gəlib bizi soracaq olursa, yerimizi söylərsən. Arzu edərsə o da gələr; istəməzsə buracıqda səninlə bərabər qonuşub gəzinir. 
Cəmil bəy. Yaxşı, əfəndim, söylərəm... 

Bəypoladla Səltənət Cəmil bəyə yüngül bir təmənna edərək yavaş-yavaş gedirlər. 

Cəmil bəy (bir-iki gəzinərək məhzun bir halda). Humay, Humay! Ah, o gözəl xilqəti düşündükcə bütün ruhum, bütün vücudum sarsılır. Yaşadığım müddətcə yalnız onun gül üzünü görmək, onun lətif səsini eşitmək istərəm. (təbdili-tövrlə) Əvət, o mənim... yalnız mənim olacaq. (azacıq düşünərək məyusanə.) Ah, fəqət Şahmardan keçməzsə? 

Bu sırada yaralı və ağır bir ahənglə, şikəstə muğamında olaraq aşağıdakı türkü ormanın naməlum bir guşəsindən eşidilir. Cəmil bəy dalğın və yorğun addımlarla azacıq səs gələn tərəfə doğru irəlilər. Əlindəki kitabı və şapkanı bir yana atar, səhnənin bir bucağında uzanıb məzkur səsi dinləməyə başlar. 

Türkü: 

Alagöz bir mələk gördüm, vuruldum, 

Dərdə düşdüm, ah çəkməkdən yoruldum, 
Hənuz cavan ikən saraldım, soldum, 
Eşq atəşi hər an yaxıb canımı, 
Əlimdən aldı səbrü imanımı. 

Bulunmaz olmuş dərdimin dərmanı, 

Fəryadım inlədir vəhşi ormanı, 
Gəzib alt-üst etdim bütün cahanı, 
Bir ağ gün görmədim, səfa görmədim, 
Heç bir gözəldə bir vəfa görmədim. 

Humay (düşüncəli bir halda digər tərəfdən çıxır, gəzindiyi sırada Cəmil bəy gözünə ilişir. Təlaş ilə). Cəmil! Qalx, əzizim, qalx... Soyuq alırsan da eyi olmaz. 

Cəmil bəy (cavab verməz). 
Humay. Cəmil! 
Cəmil bəy (şaşqın). Kim o? 
Humay. Mənəm, mən!.. Haydı, qalx, evə get, burası sənin üçün eyi deyil, vücudun çox zəif... 
Cəmil bəy (qalxaraq). Ah, Humay! Sevgili Humay! Nə zaman gəldin? 
Humay. Çox deyil, əzizim, imdicik... 
Cəmil bəy (heyrət və sevinc ilə). Ah, hər uyuyan oyandığı zaman başı ucunda sənin kimi bir mələk görəcəyini düşünsəydi, şübhəsiz uyumağı oyanıqlığa tərcih edərdi. Məzardan baş qaldırdığı zaman insan səni ziyarət edəcəyini bilsəydi, haman bir an əvvəl ölümün pəncəyi-qəhrinə atılardı... 
Humay (gülümsəyərək). Cəmil! Səndə bir başqa hal görürəm, bu gün sənə bir şeymi olmuş? 
Cəmil bəy (sükut edər). 
Humay. Neçin cavab vermirsən? 
Cəmil bəy. İmdi röyada gördüm ki... 
Humay (maraqla). Nə gördün? Allah eşqinə, söylə! 
Cəmil bəy. Söyləməyə dilim varmır, Humay! 
Humay (heyrətlə). Nasıl?! 
Cəmil bəy (düşünür, cavab verməz). 
Humay. Neçin susdun? Artıq, məni maraqlandırırsan. 
Cəmil bəy. İndi ki, maraq edirsən, dinlə! 
Humay. Dinləyirəm, iştə, söylə! 
Cəmil bəy. Humay! Gördüm ki, Barjom müsafirləri yavaş-yavaş dağılır, hər kəs gəldiyi yerə gedir... 
Humay (maraqlı və gülərüzlə). Sonra? 
Cəmil bəy. Sonra biz də yol tədarükünə başladıq. Səndən ayrılacağımı sanki heç düşünməmişdim, ayrılıq zamanı yaxınlaşınca birdən-birə gözlərim yaşardı. Təhəmmül edəmiyərək öksüz çocuqlar kimi ağlayıb sızlamağa başladım. 
Humay (incə qəhqəhə ilə). Doğrusu, tühaf təbiətiniz var! Yaxşı, ayrılıqdan sonra təkrar görüşmək gücmü ya?! 
Cəmil bəy (azacıq düşünərək, birdən-birə Humayın əlini əlləri içinə alır). Humay!.. Sən heç məni sevərmisən? 
Humay (yarım qəhqəhə ilə). Çocuqmu oldun, Cəmil! Yaxşı, imdiyə qədər sənə qarşı hansı sevməməzlikdə bulundum? 
Cəmil bəy. Demək, məni sevirsən, deyilmi? 
Humay. Şübhəsiz... 
Cəmil bəy. Məsəla, nə kimi? 
Humay. Sevgili bir qardaş kimi. 
Cəmil bəy. Daha?.. 
Humay. Əziz bir arxadaş kimi, səmimi bir əhbab kimi... 
Cəmil bəy (çocuqca). Daha? Daha? 
Humay. Dahası yox, əzizim... 

Cəmil diz çökərək onun əlini öpmək istərsə də, Humay nazikanə bir tövrlə geri çəkilir. 

Cəmil bəy (sinirli və aşiqanə). Humay!.. 
Humay (heyrətlə). Cəmil!.. 
Cəmil bəy (yalvararaq). Mərhəmət, Humay! Mərhəmət! 
Humay. Bugünkü halın çox qarışıq, Cəmil, nə demək istədiyini bilmirəm. 
Cəmil bəy (əfsürdəhal). Bilməz kimi görünmə, Humay, qəhr etmə məni!.. Sevirəm, iştə sevirəm səni. Həm də bir Məcnun kimi sevirəm, anladınmı?! 
Humay (təzyir ilə). Lakin nişanlı bir qız olduğumu unudursan... Həm də bu hərəkətini dayım bilsə, səninçin əsla xeyirli olmaz. 
Cəmil bəy (acı-acı gülərək). Bir ölüyə Əzraildən bəhs etmək tühaf deyilmi ya!.. Heç ruhsuz bir iskelet parçalanmaqdan mütəəssir olarmı? Heç quru bir heykəl edam ediləcəyi üçün təlaş edərmi? (məhzunanə) Humay! Mən çoxdan bitmişəm. Görürsən ki, məndə həyatdan əsər yox... Məni yaşadacaq yalnız, yalnız sənin məhəbbətindir. İnan ki, səndən ayrılsam, yalnız ölümlə birləşərəm. Əvət, sevdiyinə qovuşmayanlar, fəqət məzarıstana qovuşurlar. 
Humay (beş-üç addım uzaqlaşaraq). Lakin... Lakin!... 
Cəmil bəy (boynu bükük bir halda). Mərhəmət, Humay, mərhəmət!.. 
Humay (bir az daha uzaqlaşaraq). Xayır, Cəmil, xayır... Bu hal əsla şayani-mərhəmət deyil, olsa-olsa ancaq layiqi-nifrət ola bilər!.. 
Cəmil bəy (qayət mütəəssir). Ah, nifrətmi?! (qəhrxəndə ilə) İştə mən də bunu bilmək istəyirdim. Anlaşıldı, Humay, anlaşıldı... Əvət, mənim nə qədər alçaq, nə qədər şərəfsiz, nə qədər bədbəxt bir səfil olduğum anlaşıldı... (sinirli) Nifrət! Nifrət! Məhəbbətə qarşı nifrət!.. Ah, nə gözəl qarşılıq! Nə dadlı mükafat!.. 
Humay (mərhəmətli). Cəmil, Cəmil! Neçin düşünmürsən? 
Cəmil bəy (yaralı bir səslə). Yetişir, Humay, yetişir! Yaralı könlümə buraxmış olduğun yanğını, əmin ol ki, dəryalar belə söndürməz. (Sürətli və sərsəmcə addımlarla uzaqlaşıb gedir.) 
Humay (Cəmilin getdiyi tərəfə baxaraq nədamət və təəssüflə). Ah, nə fəlakətli təsadüf!.. Zavallı xəstəlikdən büsbütün xarab olacaq... 

Bu sırada Bəypoladın xidmətçisi əlində bir teleqram kağızı bulunduğu 

halda, qoşaraq Humayın yanına gəlir. 

O nə? 

Xidmətçi. Teleqramdır, xanım, Bəypolada yetişməlidir. 
Humay (kağızı alıb baxaraq). Kim bilir, o indi nerdə? 
Xidmətçi. İştə gəlirlər. 
Humay. Haydı, al da özünə ver! (Humay gəzinmək bəhanəsilə bir tərəfə çəkilir.) 
Bəypolad (Səltənətlə bərabər gələrək teleqramı alıb oxuyur. Qafasını oynadaraq məmnun bir tövr ilə.) Nə əla!.. Nə əla!.. 
Səltənət. Əcəba nerdən? 
Bəypolad. Peterburqdan... 
Səltənət (maraqla). Kimdən? Şahmardanmı? 
Bəypolad. Xayır, Şahmardan deyil, fəqət ona dairdir... 
Səltənət. Yaxşı, nə var? Nə olmuş? 
Bəypolad (kəskin və mənalı bir ahənglə). Şahmar bəy yeni sevmiş olduğu bir rus qızı üçün intihar etmiş!.. 
Səltənət. Nə? İntiharmı? 
Bəypolad (soyuqqanlı). Əvət! 
Səltənət (sinirli). Nişanlısı olduğu halda başqa bir qız üçün qətl-nəfs ha!? 
Bəypolad. Öylə ya! 
Səltənət (həyəcanlı). Ah, rəzil! Alçaq!.. 
Bəypolad (Səltənətin qolundan tutaraq mənalı bir təbəssümlə). Gəl, canım, gəl!.. Haydı, gedəlim də Humay xanıma başsağlığı verəlim!.. (Gedirlər.) 

PƏRDƏ 

ÜÇÜNCÜ PƏRDƏ 

Vəqə bir ay sonra, gündüz Barjomda vaqe olur. Sağ tərəfdə bir sofa (koridor), solda tək qapılı, iki pəncərəli, kiçik, sadə bir oda. Pəncərə önündə bir çarpayı, bir masa, dörd-beş sandalya və masa üzərində bir-iki qədəh və bir taqım ilac şişələri görünür. İyul... ikindi çağı... Cəmil bəy xəstə olaraq yataqda uyuyur. 

Humay (sofada bət-bənizi uçmuş və məhzun bir halda düşünür. Üzünü göy səmtinə tutaraq). Aman, ya rəbbi! Bu nə fəlakətli hal!.. Cəmilin azarladığı o mənfur saat, o məşum dəqiqələr kaş ki, yaranmayaydı!.. Ah, gedib ayaqlarına qapanmaq istəyirəm, fəqət, heyhat!.. 
Səltənət (Humaya rast gələrək). Nə düşünürsən, yavrum? 
Humay. Heç!.. 
Səltənət. Neçin içəri girmirsən? Haydı, gəl, Cəmilin keyfini soralım... 
Humay. Doğrusu, onu bu halda görməyə qəlbimdə qüvvət bulmayıram. (Gedir.) 
Səltənət (dərin bir ah çəkərək). Yazıqdır... Allah köməyi olsun!.. (Qapını açıb içəri girər, Cəmil bəyə yaxınlaşaraq.) Cəmil! Cəmil!.. Nasılsan, oğlum?.. 
Cəmil bəy (sayıqlayaraq soyuq bir tərzdə). Ha-ha-ha-ha... Buraxın!.. Buraxın, canım!.. Mən... Mən allahı görmək istəyirəm. 
Səltənət (gözləri yaşarır, məndil ilə silərək). Cəmil, yavrum!.. 
Bəypolad (daxil olaraq). Cəmil nasıl, həmşirə? 
Səltənət. İştə uyuyur, fəqət zavallı gözümə çox bihal görünür. Hələ sayıqlaması, sərsəm kimi söylənib durması büsbütün məni məyus edir. 
Bəypolad. Doktor hənuz gəlmədimi? 
Səltənət. Xayır... Bir də doktorun gəlməsindən nə çıxar! Hər nə sorsa, sükutdan başqa cavab almaz. Yazdığı ilaclar da həp faydasız... (köks keçirərək.) Cəmilin şəfası, məncə, yalnız həkimlər həkimi, bikəslər pənahı olan bir yaradana qalmış... 
Bəypolad. Əvət, bu doktorlardan heç bir şey çıxmaz. Zatən onların bütün düşüncəsi, yalnız işlək bir makinə kimi ətərə-bəriyə qoşmaq, zənginləşmək üçün xalqın var-yoxunu soymaqdan ibarət... 
Xidmətçi (daxil olaraq). Əfəndim, doktor gəlir. 
Bəypolad. Yaxşı, söylə gəlsin. 

Xidmətçi çıxır. 

Doktor (daxil olur, çapucaq şapkasını bir tərəfə qoyub görüşdükdən sonra yatağa yaxlaşır. Səltənətə). Bu gün xəstəniz nasıl? 
Səltənət. Nasıl olduğunu siz daha eyi bilirsiniz; iki-üç gündən bəri gözlərinə heç uyqu girdiyi yox idi, lakin indi bir saatdan ziyadədir ki, böylə uyuyur. 
Doktor (azacıq xəstənin köksünü dinlər, sonra nəbzini yoxlayaraq). Eyi, eyi... Bu gün çox gözəl!.. (reçetə yazmaqla məşğul olaraq). Nəbzi də eyi atır, uyumaq onunçun çox faydalıdır. Çünki o imdi istirahətə möhtac... Saqın, oyandırmayasınız! 

Reçetəni verir, haman şapkasını alıb çıxır. O çıxdıqdan sonra Səltənət və Bəypolad dərin bir düşüncə alır. 

Humay (doktoru sofada qarşılayaraq). Doktor əfəndi! Bu gün xəstəni nasıl buldunuz? 
Doktor. Şükür allaha, çox eyi... Artıq, maraq ediləcək bir şey yox... 
Humay. Aman, rica edirəm, əlinizdən gələni əsirgəməyiniz. 
Doktor. Xayır, xayır, əmin olunuz! (Əli şapkasında təmənna edərək çıxır.) 
Humay. Əskik olmayın, əfəndim!.. (deyə çəkilib gedir). 
Bəypolad (Səltənətə). Xayır, bu sərsəm hərifə inanmaq olmaz, başqasına müraciət etməli... 
Səltənət (usanmış bir halda). Eh...h, allah həpsinin bəlasını versin... 

Bu sırada xidmətçi daxil olub, Bəypolada bir vizit kağızı verir 

Bəypolad (kağıza baxaraq Səltənətə). Advokat Nadir bəy!.. Cəmilin əqrəbasından möhtərəm bir zat... (xidmətçiyə.) Haydı, oğlum, söylə buyursunlar, həm də bu odaya... (Xidmətçi çıxır.) 
Səltənət. Yaxşı, bu odaya neçin?! 
Bəypolad. Başqa adam olsaydı, müsafir odasına qəbul etmək lazım gəlirdi. Fəqət o, ən əvvəl Cəmili görmək istəyəcək. Daha eyisi indidən buraya gəlsin... (Hər ikisi sofaya çıxır. Səltənət tez o biri odaya keçmək istər). 
Bəypolad (Səltənətə). Həmşirə! Humayı da özünlə bərabər alıb gəlirsən... 
Səltənət. Yaxşı... (deyib çəkilir). 
Nadir bəy (sofaya daxil olaraq Bəypolada). Əssəlamün-əleyküm!.. 
Bəypolad. Vəəleyküm-əssəlam, əfəndim!.. Buyurun, buyurun, qardaşım! (Görüşürlər.) 
Nadir bəy. Cəmilin xəstəliyi nasıl? 
Bəypolad. Sizə kim söylədi? 
Nadir bəy. Mən buraya gecə varid oldum... Bildiklərimdən biri mənə öylə anlatdı. (Cəmilin odasına girirlər.) 
Bəypolad (xəstəni göstərərək təəssüflə). İştə Cəmil, gördüyün Cəmil deyil... Büsbütün dəyişmiş!.. 
Nadir bəy (Cəmil bəyin yatağına yaxlaşaraq heyrətlə). Aman, ya rəbbi!.. Cəmil! Bu nə hal:.. (gözləri yaşarır, dərin bir təəssüflə.) Cəmil!.. Cəmil!.. 
Cəmil bəy (sayıqlar). Vəfasız mələk!.. Ah, cənnət quşu. 
Nadir bəy (yeni bir şey kəşf etmiş kimi başqa bir vəziyyət alır və şaşqın bir halda). Cəmil, Cəmil! Of... Düşmənlərin belə səni bu halda görməsin!.. (Cəmil bəyin üz-gözünü öpər.) 
Cəmil bəy (gözlərini yarı açaraq sayıqlar bir tövr ilə). Get... get!.. Ah, məndən nə istəyirsən? 

Nadir bəy düşünür. 

Bəypolad. Cəmil! Cəmil! Nadir bəy səni görməyə gəlmiş... 
Cəmil bəy. Ha... Kim?.. Nadir?.. (diqqətlə baxaraq.) Ah, Nadir!.. Röyamı görürəm, Nadir! (Yataqdan qalxmaq istər). 
Nadir bəy (Cəmili qolları arasına alaraq). Xayır, iki gözüm, xayır... Gördüyün röya deyil... Mənəm, mən!.. Səni canından ziyadə sevən Nadir... Talesiz Nadir... 
Cəmil bəy (Nadir bəyi qucaqlayaraq). Gedirəm, Nadir, gedirəm. Eyi ki, son nəfəsimdə bir daha görüşə bildik. 
Nadir bəy. Çocuq olma, Cəmil!.. Səndə heç bir şey yox. İnşallah, bu gün-yarın eyiləşərsən. 
Cəmil bəy (acı təbəssümlə). Eyiləşmək ha? Mənim təbibim əcəl, istirahətgahım da məzarıstandır. 
Nadir bəy. Məyus olma, Cəmil allah böyükdür. 
Cəmil bəy (qəhr xəndə ilə). Mənim dərdimdənmi böyükdür? 
Nadir bəy (Cəmili yatağına yatıraraq). Quzum, azacıq uzan da, rahatlan, yoxsa özünü üzərsən... 
Cəmil bəy (uzanır, fəqət bu sırada pəncərədən dişarı baxaraq birdən-birə). Ah, mələklərdən ölənmi var, Nadir? Yenə göy üzündə matəm əlaməti görünür!.. 

Bəypolad və Nadir bəy heyrətlə bir-birinə baxarlar, Cəmil də üzünü 

divar tərəfinə çevirib yatar. 

Nadir bəy (Bəypolada). Əfəndim, doktorlar nə deyir? 

Bəypolad. Qorxulu bir xəstəlik olmadığını söyləyirlər, fəqət mənə qalırsa xəstəliyin nə olduğunu eyi fərq edə bilmirlər. 
Nadir bəy (qafasını oynadaraq). Əvət, bilməzlər, həm də bilməzlər... çünki onların darülfünunlarda öyrəndikləri xəstəliklər başqa, bu isə daha başqa bir şeydir... 

Bu sırada Səltənət ilə Humay daxil olur. 

Bəypolad (Nadir bəyə). İştə həmşirəm Səltənət! Bu da həmşirəzadəm Humay... 

Nadir bəy hər ikisilə əl-ələ verib görüşür və Humayın ruhunu oxumaq üçün gözlərinə diqqət edər. 

Səltənət (Nadir bəyə). Xoş gəldiniz, səfa gətirdiniz, əfəndim! (Sandalyaya oturur.) 
Nadir bəy. Doğrusu, sizləri ziyarət etdiyim üçün özümü bəxtiyar sanıram. 
Səltənət. Əskik olmayın, əfəndim. (təəssürlə.) Ah, lakin Cəmil bəyin xəstəliyi... 
Nadir bəy. Heç maraq etməyin, inşallah keçər, gedər. 
Səltənət. İnşallah, bəyim, inşallah! 
Nadir bəy (Humaya). Neçin böylə ayaqda durursunuz? 
Humay. Rahatsız etmək istəmirəm. 
Nadir bəy. Burada rahatsız olacaq kimsə yox... 
Humay (yaralı bir ahu baxışı ilə Cəmilə doğru baxdıqdan sonra mütəəssir bir halda Nadir bəyə). Müsaidənizlə, əfəndim... 
Bəypolad (Humaya). Otursan a!.. Yaxşı, gedib də yalnızbaşına nə yapacaqsan? 
Nadir bəy (Humaya nazikanə). Rica edirəm!.. Nasıl arzu buyurulsa... 
Humay. Təşəkkür edirəm. 
Səltənət. Haydı, yavrum, sən get, indi biz də gəliriz... 

Humay məhzun və düşüncəli bir halda çıxır. 

Nadir bəy. Doğrusu, Cəmilin bu halda bulunması bütün ailənizi mütəəssir etmiş desəm, xəta etməmiş oluram. 
Bəypolad. Onda şübhəmi var, əfəndim? 
Səltənət. Ah, hələ Humay! Hələ Humay!.. Zavallı qızcığaz xəstənin xəstəsi olmuş... Nə yediyi bəllidir, nə içdiyi... Bir çocuq belə üzünə baxacaq olsa, biçarənin çəkdiyi əzabları, keçirdiyi sıxıntıları anlamaqda əsla güclük çəkməz. Hətta Cəmili bu halda görməmək üçün xəstə yatalı bəri odasına girməyə belə cəsarət eləmir. 
Nadir bəy. Bu, təbii bir haldır. İnsanlar arasında ülfət ziyadələşdikcə, şübhəsiz, könüldəki təəssürat və məhəbbət də o nisbətdə artmağa başlar. 
Cəmil bəy (sayıqlayır). Of... Gəl!.. Gəl!.. (gülüşəbənzər bir tərzdə, arası kəsilməksizin.) Ha-ha-ha-ha-ha-ha... 

Hər üçü Cəmilə tərəf baxıb düşünürlər. 

Səltənət (qalxaraq Nadir bəyə). Bəlkə Cəmili narahat ediriz, əfəndim, daha eyisi, o biri odaya keçəlim.
Nadir bəy. Nasıl istərsiniz... 
Bəypolad. Əvət, gedəlim, bir qədəh qəhvə içəlim, həm də bu xüsusda bir az ətraflıca qonuşalım. 
Nadir bəy. Daha eyi... (Səltənət ilk öncə sofadan keçib gedir, Bəypolad ilə Nadir də onu izlər. Nadir bəy sofada Bəypoladın qolundan tutaraq.) Müsaidənizlə, əfəndim, sizə xüsusi bir-iki söz soracayım?
Bəypolad. Söylə, bəyim!.. 
Nadir bəy. Humay birisinə nişanlımı? 
Bəypolad. Əvvəllər eylə bir şey var kimi idi, fəqət indi, xayır... 
Nadir bəy (düşünür). 
Bəypolad. Lakin bu sual nədən icab edir? 
Nadir bəy. Bilirmisiniz? Mən Cəmilin xəstəliyi haqqında başqa şeylər hiss edirəm. 
Bəypolad. Nasıl? 
Nadir bəy. Ehtimal ki, diqqət etdiniz, mən Cəmili gördüyüm zaman çox müztərib idim... 
Bəypolad. Əvət. 
Nadir bəy. Lakin o sayıqlayarkən: “Vəfasız mələk! Ah, cənnət quşu!” — deyər-deməz halım dəyişdi. 
Bəypolad. Əvət, çox doğru... 
Nadir bəy. İştə, mən Cəmilin xəstə olmağından ziyadə, eşq divanəsi olduğuna hökm edərəm. 
Bəypolad (heyrətlə). Fəqət indiyə qədər biz onun ağzından eylə bir şey duymadıq... 
Nadir bəy. Əfəndim! Dərin bir eşq, həqiqi bir məhəbbət daima dilsizdir. 
Bəypolad. Bilməm!.. Lakin o kimi sevə bilir? 
Nadir bəy. Zənn edərsəm, Humayı... 
Bəypolad. Nasıl?.. Humayımı? 
Nadir bəy. Əvət... hətta deyə bilərəm ki, Humay da onu sevir, fəqət ortada incə bir maniə var; iştə onu kəşf edə bilmirəm. 
Bəypolad (kəskin bir tövrlə). Əmin olunuz ki, Cəmilin sağalması üçün nə maniə rast gəlsə, kökündən qaldırmağa hazıram, kaş ki, dediyiniz kimi ola? 
Nadir bəy. Zənn edərsəm yanılmaram, çünki bir ay əvvəl Cəmildən aldığım bir məktubda mənə “Humay cənnət quşudur” - deyə yazırdı. İndi öylə sayıqlaması da apaçıq işin həqiqətini anlatdı. 
Bəypolad. Bilməm... Bəlkə də öylədir... 
Nadir bəy. Humay isə, indi buraya gəldiyi zaman əsla Cəmilə baxmaq istəmirdi, lakin ruhunda çox dərin bir iztirab var idi. Onun xəstəliyinə, fəlakətinə özü səbəb olmuş kimi, böyük bir vicdan əzabı keçirirdi... 
Bəypolad. Əvət...Əvət!.. 
Nadir bəy. Sonra, yaralı bir ahu nasıl baxarsa, iştə o da Cəmil bəyə öylə baxdı. Nihayət, burada dayanmayacağını düşünərək dərhal getmək istədi. 

Bu sırada səhnənin işığı yavaş-yavaş azalır. 

Cəmil bəy (sayıqlayaraq). Humay! Humay!.. ah.. nerəyə gedirsən? 

Hər ikisi heyrətlə dinlər. 

Nadir bəy. İştə! Eşidirmisiniz? 
Bəypolad. Eşidirəm, əvət, eşidirəm. 
Nadir bəy. Məncə bu məsələnin həllinə tez baxmalı, yoxsa... 
Bəypolad. Gedəlim, əfəndim, indi Cəmilə südünü içirmək üçün Humayı Səltənətlə bərabər göndəririz, həmşirəm hər ikisinə diqqət edib işi anlar. 
Nadir bəy. Siz bilirsiniz, əfəndim, lakin Humay ilə Cəmilin yalnız bulunması məncə daha eyi... Çünki, eşq, öksüz bir çocuq kimi daima yalnızlıqdan xoşlanır. 
Bəypolad. Zərər yox... Səltənət sofada gözlər. 

Gedirlər. 

Cəmil bəy (yataqdan qalxır. Pəncərədən üfüqləri seyrə dalaraq, təlaş ilə). Gəlir... İştə gəlir... Mənə doğru gəlir... (təbdili-tövrlə.) Ah, Humay! Gözəl mələk... Yanaqlarını gətir öpüm də, şəfa alım... Dodaqlarını ver əmim də, həyat bulum. Lütf et də sevda pərisi kimi qucağıma gəl... Qəhr et də ölüm mələyi kimi yatağıma gəl!.. (usanmış bir halda.) Uff! Bəxtiyarlıq içində talesizlik, nə böyük fəlakət!.. Həm mərhəmət, həm istiğna! Nə gülünc həqarət... (Acı-acı gülərək əli alnında pəncərəyə dayanır. Bu sırada Səltənətlə Humay əlində bir qədəh süd olduğu halda sofada görünürlər.)