Umumiy tilshunoslik


Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Koshg‘ariy



Yüklə 0,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/90
tarix31.12.2021
ölçüsü0,74 Mb.
#113317
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   90
umumiy tilshunoslik

Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad Koshg‘ariy   (XI asr)  Qoshg‘arda 

tug‘ilgan, Samarqand, Buxoro, Nishopur va Marv shaharlarida o‘qigan, Bag‘dodda 

arab adabiyoti, tilshunosligi, tarixi, tabiiy fanlar bo‘yicha o‘z malakasini oshirgan. 

U  turkiy  tilshunoslikning  ensiklopediyasi  hisoblangan    mashhur  «Devonu  lug‘atit 

turk» («Turkiy so‘zlar devoni») asari orqali turkiy tillarning leksikologiyasiga asos 

soldi, turkiy tillarning qiyosiy grammatikasini yaratdi.  

“Devon”ning faqat bir nusxasi 1914 yilda Turkiyada topilgan. Bu kitob kotib 

Muhammad 

bin 

Abu 


Bakir 

Damashqiy 

tomonidan 

1265-66 


yillarda 

M.Qoshg‘ariyning  o‘z  qo‘li  bilan  yozgan  nusxasidan  ko‘chirilgan.  Shu  nusxa 




asosida 1905-1917 yillarda Turkiyada “Devon”ning uch jildi nashr qilingan. 1928 

yilda  Karl Brokkelman tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan va Leypsigda chop 

etilgan;  Bosim  Atalay  tomonidan  turk  tiliga  o‘girilib,  1939  yilda  Anqarada  chop 

etilgan; Solih Mutallibov tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan va  1960-1963 yillarda 

Toshkentda  chop  etilgan.    «Devon»ning  muqaddima  qismida  turkiy  xalqlarning 

etnografiyasi,  lahjalari  haqida  ma’lumotlar  berilgan,  lug‘at  qismida  esa  9  mingga 

yaqin  turkiy  so‘zlar    arab  tiliga  tarjima  qilingan,  ushbu  so‘zlarning  fonetik, 

semantik, grammatik xususiyatlari  misollar  yordamida izohlangan.  

Koshg‘ariy  o‘z  lug‘atida  tovushlarning  fiziologik  va  akustik  xususiyatlari 

haqida  fikr  yuritadi,  tovushlarni  harflardan  qat’iy  farqlaydi,  arab  yozuvidagi 

harflarning  turkiy  tillarda  mavjud  tovushlarni  ifodalash  uchun  yetarli  emasligini 

aytib,  arab  yozuviga  yangi  belgilar  kiritadi.  Arab  yozuvidagi  18  harfdan  7tasi 

ustiga  maxsus  qo‘shimcha  belgi  qo‘yish  orqali  25  taga  yetkazadi.  Natijada  turkiy 

tillardagi  25  ta  tovush  yozma    ifoda  shakliga  ega  bo‘lgan.  Alloma  undoshlarning 

jarangli-jarangsiz,  qattiq-yumshoq,  sodda-murakkab  bo‘lishi,  undoshlarning 

ketma-ket  va  takror  kelishi,  singarmoniya,  tovush  tushishi,  almashinishi, 

assimilyatsiya, metateza, reduksiya kabi fonetik hodisalarga ham to‘xtalib o‘tgan. 

Koshg‘ariy  o‘z  lug‘atidagi  barcha  so‘zlarni    leksikolog,  semasiolog, 

leksikograf sifatida chuqur o‘rganib,  ko‘p ma’nolilik, shakldoshlik, ma’nodoshlik, 

zid  ma’nolilik  hodisalari,  ma’no  ko‘chishining  4  xil  usullari,  so‘z  ma’nosining 

kengayishi  va  torayishi  hodisalari  haqida  fikr  yuritadi,  har  bir  hodisani  misollar 

yordamida izohlaydi. Aytish joizki, jahon miqyosida hech bir til vakili  o‘z lug‘at 

boyligini  Mahmud  Koshg‘ariychalik  keng  har  tomonlama  o‘rganib  chiqmagan  va 

chuqur tahlil qilmagan edi. Uning bugungi kungacha topilmagan «Javohirun nahv 




Yüklə 0,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   90




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin