Ümummilli Lider

Birincisi, B.N.Putilova görə, personajın adı və funksi­ya­sı arasında əlaqə üzdə olmur (Путилов Б.Н. Героический эпос и действительность. Ленинград, Наука, 1988, s. 115). Başqa sözlə, ad deaktivləşib daşlaşır, funksiya isə də­yiş­məkdə davam edir. Bu da öz növbəsində personajın se­man­ti­ka­sına yeni məna qatları artıraraq, ilkin mənanı (adı) dərin qat­larda gizlədir. Beləliklə, adla funksiyanın anaxro­nizmi ya­ra­nır və bu halda adın etimoloji təhlillə üzə çıxa bi­lən ilkin mə­nası obrazın sonradan dəyişmiş funksiyalarına uyğun gəl­mir.

İkincisi, «mifoloji obrazın funksional strukturu ilə onun adının leksik strukturu eyni ölçülərə malik deyil. Adın leksik funksionallığı onun işarə etdiyi obrazın paradiqmatik və sintaqmatik funksionallığından bütün hallarda balacadır. Adın leksik mənası ilə obrazın funksional mənası ya az bir dövr üçün üst-üstə düşür, ya da ümumiyyətlə düşmür. Hər hansı bir ad öz leksik anlamında daşlaşır, ancaq onun işarə etdiyi mi­fo­loji obrazın funksional strukturu genişlənməkdə, böyümək­də davam edir. Epoxal transformasiyalar zamanı isə ad, ümu­miyyətlə, sxematik işarəyə çevrilir və onun lin­qvis­tik eti­mo­logiyası ilə üzə çıxan leksik mənası mifoloji ob­razın hazırkı məna strukturunda ən altda qalmış, daşlaşmış, ilkin olan, di­namik fəallığını itirmiş funksiyanı ifadə edir. Əs­lində, bu, artıq «defunksiyadır», çünki arxaikləşmiş və ob­razın semantik strukturunun arxitektonik dərinliklərində qalmışdır... Bu hal­da obrazın mövcud funksiyalarının onun ilkin səviyyəsini əks et­di­rən adında «detallarına qədər» axtarılması metodoloji ba­xım­dan səmərəsizdir» (Rzasoy S. Oğuz mifinin tədqiq tarixin­dən: prof. Mirəli Seyidovun eti­moloji-linqvistik, tarixi-filoloji yanaşma təcrübəsi // Azər­bay­can şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. XV kitab. Bakı, Səda, 2004, s. 159-160).

V.N.Basilov Qorqud haqqında epik-mifoloji məlu­mat­ları ümumiləşdirərək onu ilkin şaman, şaman və nəğ­mə­karların hamisi, simli alət olan qopuzun ixtiraçısı kimi səciy­yə­­lən­dirmişdir. Alimə görə, Qorqud islamın qəbuluna qədər ölüm­süz təsəvvür olunan ilah sayılmış, islamın bərqərar ol­ma­sı ilə onun ölümü haqqında xüsusi mif meydana çıxmış­dır (Басилов В.Н. Коркут / Мифы народов мира. В 2-х то­мах. Том 2. Москва, Изд. Советская энциклопедия, 1982, s. 5). Başqa bir tədqiqatında Qorqudu şamanların başçı­sı//hamisi paradiqmasında tədqiq etmiş müəllif göstərir ki, obraz ilk başlanğıcdakı bir çox cizgilərini itirmişdir. Bu, ən azı, ondan bilinir ki, Qorqudun eposdakı səciyyəsi tarixi əsərlərdəki səciyyələrindən müəyyən qədər fərqlənir. Qor­qud xalq inanclarında şaman kimi təqdim olunur, eposda isə onun bu keçmiş rolunun yalnız izlərini axtarıb tapmaq olar (Басилов В.Н. Культ святых в исламе. Москва, Мысль, 1970, s. 42). V.N.Basilov yekun olaraq belə bir qə­naətə gəl­mişdir: «Qorqud obrazı, görünür, mifdəki mə­rasim başçısı, mədəni qəhrəmanın hamisi obrazına gedib çıxır. Mərasimin başçısı mərasimdən keçənin təcəssüm olunduğu totem hey­van­dan əmələ gəlmişdir. Lakin Qorqudu hər hansı vahid totemlə bağlamaq çətin ki, düzgün ola. Ona görə ki, bu obraz bu sayaq çoxlu personajlardan yaranmışdır. Daimi dəyişən ictimai durum miflərə yeni element və tə­səvvürlər gətir­miş­dir. Mif konkret tarixi epoxanı inikas edən detalları özünə hop­dur­muşdur. Oğuz eposunun yaran­ma­sının və sonralar müsəl­man müqəddəsi Qorqut ataya çevrilmiş personajın eh­tmal olunan təkamül sxemi belədir» (Басилов В.Н. Культ..., s. 52).

Qorqud obrazının bütün funksional strukturu KDQ-nin ilk cümləsində işarələnmişdir: «Rəsul əleyhissəlam zəma­nı­na yaqın Bayat boyından Qorqut ata diyərlər bir ər qopdı. Oğu­zın ol kişi təmam bilicisiydi, – nə diyərsə, olurdı. Ğaib­dən dürlü xəbər söylərdi. Həqq təala anın könlinə ilham edər­di...» (Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı, Yazıçı, 1988, s. 31).

Bu semiotik informasiya modelinin təhlili aşağıdakı nəti­cələri verir:

1. «Rəsul əleyhissəlam zəmanı» semantemi – sonrakı islami transformasiyadır. H.İsmayılovun yazdığı kimi, «KDQ-nin islamdan öncəki dastan formasında zaman qəlibi hökmən «Qorqud ata adlı bir ərin qopmasını «Oğuz xanın za­manına» aid etməli idi və yaxud onun ən mümkün for­ma­larından biri budur» (İsmayılov H. Göyçə dastanları: Türk epik sistemində dastan informasiyasının fasiləsizliyi (ön söz) / «Göyçə dastanları və aşıq rəvayətləri». Toplayanı, tərtib edə­ni, ön sözün, qeyd və izahların müəllifi H.İsmayılov. Ba­kı, 2001, s. 48). Müəllifin fikri KDQ ilə tam təsdiq olu­nur. Abi­də­də birbaşa «Oğuz zamanı» semantemi vardır: «Oğuz zə­ma­nın­da Uşun qoca deərlər bir kişi vardı» (Ki­tabi-Dədə Qorqud, Bakı, Yazıçı, 1988, s. 110).

H.İsmayılovun yanaşması KDQ-nin ilkin cümləsini be­lə bərpa etməyə imkan verir: «Oğuz zəmanına yaqın Ba­yat boyın­dan Qorqut ata diyərlər bir ər qopdı...». «Oğuz zama­nı» – oğuz kosmosunun yarandığı ilkin sakral məkan və za­mandır. Bu, Qorqudu ilk zaman və ilk məkanla bağlı ilk insan – ilk əcdad kimi götürməyə imkan verir. Onun «ata» titulu birbaşa əcdadı bildirir. Bu halda Oğuz və Qor­qud funk­siya baxımından paralelləşir. Lakin bu paralelləşmə heç bir zid­diyyət yaratmır. Türk mifologiyasında ilk məkan-za­manı təm­sil edən, ilkin sakral kosmoqonik kontinuumla bağ­lı bir sıra paralel obrazlar vardır. Onların mifoloji ənənə­dəki möv­cud­lu­ğu ümumtürk etnosunun daxili struktur əlvan­lığını özündə əks etdirir. Oğuz kağan oğuzların əcdadı kimi çıxış edirsə, Qorqud Ata oğuz olmayan türklərin də mifoloji ənə­nəsində kosmoqonik kontinuumun mərkəzi obrazı kimi çıxış edir.

2. Qorqudun bütün funksional paradiqmaları «bilici» semanteminə müncər olunur: «Oğuzın ol kişi təmam bili­ci­siy­di...». «Bilici» statusunun funksional strukturu aşağıda­kıları nə­zərdə tutur: