Ünden bugüN

İSTiHDAM

den faal olmayan nüfus içindeki, her dönem yüzde 75'in üzerine çıkan ağırlığı dikkat çekicidir.

istihdamın, çalışanın iş hayatındaki konumuna, işteki durumuna göre dağılımı, istanbul'da işçi, memur, hizmedi türünden ücretlilerin 50 yıllık bir dönem boyunca ağırlıklarını sürekli artırdıklarını ortaya koymaktadır. Aynı şekilde sermayedarla-

Tablo I İktisaden Faal Olma Durumu ve Cinsiyete Göre Nüfus ve Oranı

Sayım Yıh	T	Toplam E	K	İktisaden Faal Olan TEK			İktisaden Faal Olmayan T EK
1955'	1.145.218	653.172 57,03	492.046 42,97	670.593 58,56	580.187 88,83	90.406 18,37	474.625 41,44	72.985 11,17	401.640 81,63
1960'	1.357.369	755.770 55,68	601.599 44,32	748.867 55,17	653.472 86,46	95.395 15,86	608.502 44,83	102.298 13,54	506.204 84,14
1965*	1.618.213	893.542 55,22	724.671 44,78	868.957 53,70	758.986 84,94	109.971 15,18	749.256 46,30	134.556 15,06	614.700 84,82
1970"	2.279.236	1.243.013 54,54	1.036.223 45,46	1.085.655 47,63	914.869 73,60	170.786 16,48	1.193.581 52,37	328.144 24,40	865.437 83,52
1975"	2.837.984	1.517.566 53,47	1.320.418 46,53	1.403.471 49,45	1.151.732 75,89	251.739 19,07	1.434.513 50,55	365.834 24,11	1.068.679 80,93
1980"	3.500.307	1.845.051 52,71	1.655.256 47,29	1.654.154 47,26	1.408.324 76,33	245.830 14,85	1.840.160 52,57	432.667 23,45	1.407.493 85,03
1985"	4.380.003	2.292.289 52,34	2.087.714 47,66	2.014.350 45,99	1.688.571 73,66	325.779 15,60	2.359.306 53,87	599.563 26,16	1.759.743 84,29
1990"	5.604.703	2.923.988 52,17	2.680.715 47,83	2.707.397 48,31	2.214.110 75,72	493.287 18,40	2.893.774 51,63	707.363 24,19	2.186.411 81,56

Toplamların tutmaması DiE 1990 Genel Nüfus Saytminda teknik nedenlerle açıklanmıştır. * 15 ve daha yukarı yaştaki nüfus. ** 12 ve daha yukan yaştaki nüfus.

Tablo H İşteki Durumu ve Cinsiyete Göre Nüfus ve Oranı

Sayım Yıh T		Toplam E	K	T	Ücretli E K	T	işveren E	Kendi Hesabına Ücretsiz Aile işçisi K T E K T E K
1970	1.085.655	914.869	170.786	772.619 71,17	663.528 109.091 72,53 63,87	26.301 2,42	24.733 2,70	1.568 218.296 0,92 20,11	200.621 21,93	17.675 68.439 10,35 6,30	25.987 42.452 2,84 24,86
1975	1.403.471	1.151.732	251.739	1.063.344 75,76	876.818 186.526 76,13 74,09	36.517 2,60	34.838 3,02	1.679 192.520 0,67 13,72	181.940 15,80	10.580 110.532 4,20 7,88	57.644 52.888 5,01 21,01
1980	1.563.939	1.331.908	232.031	1.105.087 70,66	922.576 182.511 69,27 78,66	68.731 4,40	66.209 4,97	2.522 305.193 1,09 19,51	295.138 22,16	10.055 76.541 4,33 4,89	39.740 36.801 2,98 15,86
1985	1.873.597	1.566.108	307.489	1.371.718 73,21	1.123.596 248.122 71,75 80,69	70.152 3,75	67.077 4,28	3.075 346.985 1,00 18,52	331.995 21,20	14.990 84.512 4,88 4,51	42.221 41.231 2,76 13,43
1990	2.539.963	2.076.455	463.508	1.886.241 74,26	1.514.576 371.665 72,94 80,19	127.345 5,02	120.111 5,78	7.234 400.885 1,56 15,78	377.240 18,17	23.645 124.765 5,10 4,91	63.860 60.905 3,08 13,14

Toplamların tutmaması DiE 1990 Genel Nüfus Soyuntuda teknik nedenlerle açıklanmıştır. 1980, 1985, 1990 bilgileri işsiz olup iş arayanları kapsamamaktadır. Veriler 12 ve daha yukan yaştaki faal nüfusu kapsamaktadır.

termiştir, istanbul'un payitaht olmaktan çıkması, devlet bürokrasisinin kentteki ağırlığının azalmasına yol açmış, özel hizmeder kesimindeki istihdam düşmüş, buna karşılık çeşidi dernek ve birliklerde örgütlenmiş işçilerin sayısından çıkılarak yapılan bir hesaplamaya göre, mürettipler-den reji tütün işçilerine, hamallardan bez ve dokuma fabrikası ve gıda sanayii işçilerine, nakliye ve ulaşım çalışanlarından tersane, baruthane, deri, cam, ispirto, bira fabrikası vb işçilerine kadar işçi kesimi (özel hizmetler hariç) bütün Türkiye' de 200.000, sadece istanbul'da 120.000'i bulmuştur.

1927 verilerine göre, istanbul bu tarihte de ticaret sektörünün ağırlıkta olduğu ve en fazla işgücü istihdam ettiği bir kent olma özelliğini korumaktadır. 1927'de istanbul'da küçük ve büyük 54.000 tüccar, 30.000 ticari işyeri ve dükkân, bu işyerleri ve dükkânlarda çalışan 90.000 müs-

1919'da bu işkollarında çalışan nüfusun yüzde 50'sini aşmıştır.

Eldeki veriler Osmanlı döneminde işgücü ve istihdamın nicel boyutları konusunda sadece tahminler yapmaya elverişlidir. 1870'lerde istanbul'da, tersanelerle birlikte askeri ihtiyaçlar için üretim yapan işyerlerinde 5.000'i aşkın işçi çalıştığı; 1900'lerde devlete ait işyerlerindeki işçi sayısının 10.000'i aştığı, 1908'de istanbul' da çeşidi işkollarına dağılmış 40.000'den fazla işçi olduğu, 1920'lere gelindiğinde tramvay, demiryolları, nakliye, inşaat, çeşidi kent hizmeti şirkederi, devlet ve özel imalat sanayii işyerleri, deniz ulaşımı şirketleri, tersanelerde vb yerlerde savaşa rağmen 90-100.000 civan bir istihdam olduğu; özel hizmetierde, evlerde çeşidi şekilde çalışanlar (hizmet işçileri) ile birlikte bu sayının 130.000'e vardığı, ayrıca ticaret sektöründe, çeşidi statü ve kademelerde 10.000'e yakın kişi bulunduğu ka-

baca hesaplanabilmektedir. Başka kaynaklarda aynı tarihlerde toplam istihdam daha düşük gösterilmekle birlikte, bunun başlıca nedeni yapılan hesapların sadece işçileri kapsamasıdır. Cumhuriyet Sonrası Cumhuriyet'in ilanından sonra istanbul' un işgücü ve istihdam yapısında gözlenen değişiklik, yabancıların ve gayrimüslim tebaanın önemli bölümünün, ticaret ve fi-nans alanı başta olmak üzere, işyerlerini bırakmaları; aynı şekilde 1870'lerden sonra hızla gelişen lokantacılık, eğlence vb işyerlerinin bir .bölümünün kapanması; devlet fabrikalarının çoğunun da, savaş sırası ve sonrasında ya büsbütün kapanıp ya da düşük kapasiteyle üretim yapması sonucunda, buralardaki istihdamın azalmasıdır. Yabancı ve gayrimüslim işadamları ve müteşebbislerin yerini almaya aday Müslüman Türk sermayesi bunu başarabilmek için uzunca bir süreye ihtiyaç gös-

tahdem vardır. Kentin o tarihteki nüfusuna oranla (700.000'e yakın), her 25 kişiye bir dükkân (işyerleri hariç) isabet et-•mekte ve nüfusun beşte birine yakını ti-carede uğraşmaktadır. 1928'de istanbul'da tramvay, demiryollan, liman işçi ve hamalları, nakliye işlerinde çalışanlar ve deniz u-laşımında 40.000 civan çalışan olduğu tahmin edilmektedir. 1930'lardan sonra büyük devlet işletmelerinin çoğu Anadolu'da kurulmuşsa da, istanbul'da da irili ufaklı atölye ve fabrikalarda imalat sanayiinin geliştiği gözlenmekte ve imalat işçilerinin sayısı artmaktadır. Özel ev hizmederindeki istihdamın, sosyoekonomik yapıdaki değişmeler, saray ve çevresinin artık kentte bulunmaması, en fazla ev işçisi kullanan zengin konak yapısının çözülmesi vb nedenlerle düşmesine karşılık, otel, lokanta, eğlence yerlerinde ve beledi işlerde yoğunlaşan hizmet sektöründeki istihdamın büyümesi, istanbul'un günümüze kadar gelen istihdam yapısının habercisidir.