Ünden bugüN

KATIRCIOĞULLARI

istanbul'la dgileri 17. yy'da başlayan ve 19. yy'ın sonu ile 20. yy'ın başında da devam eden aüe.

Aslen Kastamonulu olan Katırcıoğulla-rı, toplumsal, siyasal ve askeri nitelikleri, yaşamlarını Göller yöresinde, Bursa'da ve İstanbul'da 300 yıldan fazla sürdürmeleri ile tipik bir Osmanlı adesidir.

Soy atası olarak adı saptanan Katırcıoğ-lu Hasan Ağa, 17. yy'ın ortalarına doğru Kastamonu kırsalında zengin bir çiftçiydi. Oğlu Mehmed Paşa (ö. 1668) yüzydın karışık Anadolu ortamında, Celali başbuğu o-larak sivrildi. Kastamonu'dan Teke yöresine geçti. Karahaydaroğlu, Gürcü Abdün-nebi ile ittifak kurdu. Afyon, İsparta, Burdur yörelerini haraca kesti. 1649'da Gürcü Abdünnebi Olayı'nda(->) öncü çetelerin başbuğu olarak istanbul'a ilerledi ve Alem-dağı-Bulgurlu ormanlarında pusu kurdu. Osmanlı kuvvetleriyle yapılan savaştan sonra izmit, Adapazarı, Mudurnu dolaylarım vurmaya başladı, izmit'in kadınlarını toplatıp leventleri de "fuhş-i azîm irtikâb eyledi". 1650'de bağışlanma ddeğinde bulundu, istanbul'a çağnldı. Üsküdar'da, Ve-zirazam Kara Murad Paşa'nın gönderdiği Çatrapatra Topatan Ali Ağa tarafından saygıyla karşılandı. Kendisine istanbul'da bir konak tahsis edildi. Sadrazamın ve IV. Mehmed'in huzurlarına çıktı ve bağlılık yemini etti. Katırcıoğlu Mehmed, heybetli vücudu, kaba Yörük ağzı, pek tatlı konuşması ve zekâsı ile kentte sempati topladı, istanbullular gerek onun, gerekse leventlerinin tavırlarını, giyim kuşamlarını izlemek için kaldığı konağın çevresini her gün doldurmaktaydılar. Katırcıoğlu'nun leventleri, al kadife çakşırlı, kadife cep-kenli, eğri külahlarına al ipek vala dolamış, dginç Türkmen gençleriydi. Ulema ve rical de meraklarından, Katırcıoğlu'nu konaklarına davet ederek ziyafetler vermektey-dder. Atmeydam'nda birkaç kez cirit gösterisi de yaparak hayranlık toplayan Mehmed, iki aylık misafirlikten sonra sancak-

beyliği verilerek Seydişehir'e atandı. Bir süre sonra da beylerbeyi rütbesi de Karaman valiliğini elde etti ve Mehmed Paşa olarak ünlendi. Vezir ve Anadolu valisi iken Girit'e gitti. l668'de Kandiye kuşatmasında şehit düştü.

Ailesi Bursa'ya yerleşen Mehmed Paşa' nın 3 oğlundan ibrahim Bey'e 1673'te Ka-rasi sancakbeyliği verilmişti. Diğer iki oğlu Şabcıbaşı Hüseyin Ağa ile beylerbeyi payeli Mehmed Paşa'dır (ö. 1690). Katırcı-oğudan bu Mehmed Paşa'nın soyundan yürüdü. Beşinci kuşaktan torun olan Katırcıoğlu ibrahim Edhem Ağa (ö. 1862) ve bunun oğlu Hacı Halil Edhem Ağa (ö. 1845) Bursa'da ipek taciriydiler.

Hacı Halil Edhem Ağa'nrn çocuklarından Müşir Gazi Ahmed Muhtar Paşa (1839-1919) 1856'da Mekteb-i Harbiye'de okumak için istanbul'a geldi. Daha sonra kardeşi Haci Ali Paşa'nın oğudarı Fuad, Mem-duh, Halil beyler ile kızları Nimet ve Nuriye hanımlar da istanbul'a yerleştder.

Ahmed Muhtar Paşa, 1861'de erkân-ı harb (kurmay) yüzbaşısı olduktan sonra, Harbiye'de muallimlik, şehzade hocalığı, cephelerde kurmay subaylık ve komutanlık görevlerinde bulundu. 1875'te Bosna-Hersek ve Karadağ ayaklanmalarının bas-tırdmasında büyük başarı gösterdi. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda 4. Ordu Müşiri ve Umum Anadolu Harp Ordusu başkomutanı olarak istanbul'dan Doğu cephesine gitti. Burada kazandığı muharebelerden dolayı "gazi" sanını kazandı. (Bu sanı taşıyan son üç Osmanlı paşasından biridir. Diğerleri Osman ve Edhem paşalardır.) 5 Ocak 1878'de istanbul'a döndü. Ertesi gün Çatalca'ya giderek Rus ordularına karşı oluşturulan savunma hatlarını inceledi. Çatalca istihkâmatı başkomutanlığına atandı ve istanbul'un savunması görevini üstlendi. Fakat, emrindeki 26.000 askerle bunu başarması güçtü. Kent halkı ve akın akın gelen Rumeli muhacirleri, korku içindeydder. Ruslarla vardan Edirne Antlaşması gereği savunma hattı Terkos-Küçükçekmece çizgisine, bir süre sonra da Bakırköy'e kadar çekildi. Ahmed Muhtar Paşa, bu görevden Erkân-ı Harbiye-i Umumiye reisliğine atandı. Daha sonra Girit, Manastır valdikleri, istanbul'da Tef-tiş-i Askeri Komisyonu reis vekdliği, fevkalade elçilik, ordu komutanlığı yaptı. II. Abdülhamid kendisini istanbul'dan uzakta tutmak düşüncesinden dolayı 23 yıldan fazla (1885-1909) Mısır fevkalade komiserliği görevinde kaldı. II. Meşrutiyet'in ilanından sonra istanbul'a dönünce müşirlikten emekliye ayrıldı. Ayan Meclisi üyesi iken 22 Temmuz 1912'de "Büyük Kabine" olarak adlandırılan ve üç eski sadrazamın da yer aldığı hükümeti oluşturdu ve sadrazam oldu. Bu kabinede oğlu Mahmud Muhtar Paşa (1866-1935) da bahriye na-zınydı. Balkan Savaşı'nın çıkışından 12 gün sonra 29 Ekim 1912'de istifa etti. Feneryo-lu'ndaki köşkünde 21 Ocak 1919'da öldü. Cenazesi vapurla Kalamış'tan Sirkeci'ye, oradan büyük bir törenle Fatih Camii'ne götürüldü ve cami naziresine gömüldü.

istanbul'un en zengin paşalarından o-

lan Ahmed Muhtar Paşa'nın Molla Gürani' de de konağı vardı. Cemiyet-i Tedrisiye-i Islamiye'nin ve Darüşşafaka'mn(->) kurucularındandır. Riyazül-Muhtar, Mir'atü'l-Mikat ve'l-Edvar, fslahü't-Takvim, Tak-vimü 's-Sinin, uzmanı olduğu takvim sahasındaki eserleridir. Yaşamını ve anda-rını Sergüzeşt-i Hayatımın Cild-i Sanisi adlı kitapta anlatmıştır. Kızı Nimet Hanım (1864-1912), oğullan Mahmud Muhtar Paşa ve Bedreddin Bey'dir (1901-1927).

Katırcıoğlu Mahmud Muhtar Paşa, askerlik öğrenimini Almanya'da tamamladı. Prusya ordusunda görev aldı. istanbul'a dönünce Mekteb-i Harbiye'de öğretmenlik yaptı. 1897 Yunan Savaşı'na katıldı. 1900' de ferik, 1907'de birinci ferik (orgeneral) oldu. Otuz Bir Mart Olayı'nda(-0, ayaklan-macdara Beyazıt Meydam'nda silahla karşı koyduysa da hükümet buna izin vermeyince Hassa Birinci Fırka birliklerini geri çekti. 1909'da Aydın valisi, 1910'da bahriye nazırı, 1912'de babası Ahmed Muhtar Paşa'nın kabinesinde ikinci kez bahriye nazırı oldu. Balkan Savaşı'nda istanbul için yaşamsal önemi olan Vize-Pmarhisar savunma hattında Bulgar 3- Ordusu de savaştı. Çatalca hattında ise Terkos cephesi komutanlığını üstlenerek 17 Kasım 1912'de birlikleriyle düşman saldırılarını kırdı ve ağır yaralandı. 1913'te Berlin elçiliğine a-tandı. 1914'te istifa ettikten sonra, Enver Paşa ile olan uzlaşmazlığından dolayı istanbul'a dönmedi. Avrupa'da ve Mısır'da yaşadı. Eşi Nimetullah Hanım (1876-1945) Hıdiv ismail Paşa'nın kızıydı. Mezarı Ka-hire'dedir. Moda'daki konağı günümüzde Kadıköy Kız Lisesi'dir. Vasfı mahlasıyla şiirleri, Ruzname-i Harb, Maziye Bir Nazar, Acı Bir Hatıra ve Fransızca La Tur-quie l'Allemangne evenements d'Orient adlı eserleri vardır.

Mahmud Muhtar Paşa'nın çocukları Emine Düriye (1897-1975, eski büyükelçilerden Hulusi Fuad Tugay'ın eşi), ismail Muhtar (1900-1953), Halil Muhtar (1902-1935), Alaeddin Muhtar'dır (1900-?). Emine Fuad Tugay, Katırcıoğlulları ailesini anlatan ingilizce Three Centuries Family Chronides ofTurkey andEgypt adlı bir e-ser yazmıştır.

Bibi. R. E. Koçu, Dağ Padişahtan, îst., 1962, s. 97-101; Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, II, Ankara, 1989, s. 705-707; Ali Kami (Akyüz) ve diğerleri, Dariişşafaka, Türkiye'de ilk Halk Mektebi, îst., 1927, s. 189-192, İnal, Son Sadrazamlar, 1830 vd; Ahmed Muhtar Paşa, Ser-güzeşt-i Hayatımın Cild-i Sanisi, îst., 1328; E. F. Tugay, Three Centuries Family Chronic-les of Turkey and Egypt, Londra, 1963; Göv-sa, Türk Meşhurları, 234, 235; R. Uçarol, Bir Osmanlı Paşası ve Dönemi, ist., 1976.

NECDET SAKAOĞLU