Ünden bugüN

KÂTİBİM TÜRKÜSÜ

19. yy istanbul'unda geçen bir gönül ilişkisini halk dili ve deyişi ile anlatan nihavent makamında türkü. Türkünün güftesi kafiyeli üç dizelik iki kıta ile bir bağlantıdan (nakarat) oluşur.

Bozuk bir 13'lü hece kalıbı de verilen güftesinde gerçek bir aşk öyküsünü anlattığı söylenen türkünün baş kahramanı kâ-

KÂTİP ÇELEBİ

490

491

KATOLİK OKULLARI

tip, 19. yy Osmanlı kalem efendisinin tipik bir örneğidir. Kâtibin yaşadığı devir, "setre-pantol-kolah gömlek" üçlüsünün "kalıplı fes-baston-köstek ve monokl" ak-sesuvan ile tamamlandığı Tanzimat dönemidir. Daha ilk ölçülerinde, dinleyenlerin hayalinde Marmara sularında aydınlanan bir istanbul siluetini canlandırabilecek kadar etkileyici olan "Kâtibim" türküsü, 1950'li yıllarda Amerikalı hafif müzik şarkıcısı Eartha Kitt'in seslendirmesi ile, bütün dünyada da en çok tanınan, bilinen Türk ezgisi olmuştur. "Kâtibim", aynı zamanda Münir Müeyyed Bekman'ın 1958' de yayımlanan romanının da adıdır. Yazar, ünlü türkünün dizeleri üzerine kurulmuş olan eserini okuyucuya, kitabın başında yer alan "Bu roman, akisleri Amerika'ya kadar uzanan 'Kâtibim' şarkısının kahramanlarını dile getirmekte ve bu macerayı mazinin sislerinden kurtarıp önümüze sermektedir. Bu hakiki bir maceradır ve şarkının kahramanı Kâtip ile sevgilisi Nazike-da, hayalde yer alan kimseler değildir" a-çıklamasıyla sunmuştur.

Kâtibim türküsü, yerli yabancı müzikolog ve antropologların çalışmalarına da yansımıştır. Enno Litman, bu türkünün sözlerini Ermeni harfleri ile Türkçe yazılmış Bayburt ve Havalisi Türküleri adlı bir mecmuadan aktarırken yanına "Bütün Türkiye'de malumdur" kaydını düşmüş, Rus bilgin B. Miller Türk Halk Sarkılan (1903) adlı çalışmasında türkünün hatasız bir notasını yayımlamıştır. 1904'te Kuzey Suriye'nin Zencirli bölgesinde halk ezgileri derleyen antropolojist Feliks von Luschan, bir Ermeni çocuğundan aldığı türküler arasında "Kâtip Türküsü"nü de derlemiş, ancak bu örnek, notaya yanlış bir biçimde aktarılmıştır. 1928'de Mehmed Şakir Bey, Sinop' ta korunan 80-90 yıllık bir mecmuadan aldığı, aynı türkünün orada söylenmiş güftelerini M. R. Gazimihal'e vermiştir. Bu belirlemeye göre, "Kâtibim" türküsünün yaklaşık 1830'lardan bu yana bilinip söylendiği kanısına varılabilir.

"Kâtibim" türküsü, Karagöz musikisi re-pertuvarında da yerini almış ve tespit edilmiş iki oyunda Karagöz'ün karısı ile Çelebi tarafından söylenen şarkı olarak gösterilmiştir. Elde bulunan notaların bolahenk la'da (mi) buselik ve bolahenk sol' de(re) nihavent olarak yazılı örneklerinin bulun-

M

K

İ B

Üsküdar'a gider iken aldı da bir yağmur Kâtibimin setresi uzun, eteği çamur Kâtip uykudan uyanmış gözleri mahmur, Kâtip benim, ben kâtibin, el ne karışır? Kâtibime kolalı da gömlek

ne güzel yaraşır.

Üsküdar'a gider iken bir mendil buldum Mendilimin içine lokum doldurdum Kâtibimi arar iken yanımda buldum, Kâtip benim, ben kâtibin, el ne karışır? Kâtibime kolalı da gömlek

ne güzel yaraşır.

düğü "Kâtibim" türküsünün usulü sofyan, makamı nihaventtir.

Türk musikisi repertuvannda gerek klasik çalgılar ve sesleme grupları, gerekse halk çalgıları ve sesleme gruplarınca geleneksel olarak "teksesli" düzende icra edilen "Kâtibim" türküsü, çoksesli müzik alanında da bestecilerce bir tema olarak kullanılmıştır. Bu yolda Ahmet Adnan Say-gun'un 1943'te bestelediği ve "Bir Tutam Kekik" adı altında topladığı "Eşliksiz Koro için Öp. 22 On Halk Türküsü"nün son parçası "Kâtibim Türküsü Üzerine Varyasyonlar" başlığını taşır. Saygun bu eserinde türküyü barok üslupta 10 çeşitleme içinde işlemiştir. "Kâtibim"in tema olarak kullanıldığı bir başka eser, ilk kez 25 Kasım 1965'te, besteci yönetimindeki Ton-küstler Orkestrası'nca Viyana'da seslendirilen Cemal Reşid Rey'in "Bir istanbul Türküsü Üzerine Çeşitlemeler" adlı, aralıksız çalınan 21 çeşitlemeden oluşan "Piyano Konçertosu"dur. Rey, aynı eserin soprano ve gitar sololu biçimlerini de yazmıştır. Ayrıca, Freiburg'lu genç besteci Robert Se-idell de, türküyü "Üsküdar'a Gider Iken-R. Ayangil'e ithaf' başlığı ile eşliksiz koro için çoksesli olarak düzenlemiştir (1985).

Dışişleri Bakanlığı Kültür işleri Genel Müdürlüğü'nün girişimi sonucu, "Kâtibim" türküsünün özgün biçimi ile Rey ve Saygun çeşitlemelerinin bir arada seslendiril-diği "Variations on an old istanbul Folk Song: Kâtibim" adım taşıyan bir CD (com-pact dişe) kaydı yayımlanmıştır (Hugara-ton, 1990.HCD-31523; icracılar: Ruhi Ayan-gil, Hikmet Şimşek, Ayşegül Sarıca, Macar Devlet Senfoni Orkestrası, TC Kültür Bakanlığı Korosu).

Bibi. C. Öztelli, "Evlerinin Önü", TDEA, III; Mahmud Ragıb (Gazimihal), Şarki Anadolu Türkü ve Oyunları, 1928; E. R. Üngör, Karagöz Musikisi, Ankara, 1989; M. Sevilen, Karagöz, ist., 1969; Ş. Elçin "Kâtibim Türküsü Üzerine", Türk Kültürü Araştırmaları, S. XXVTII/l-2 (1990), s. 77-79.

RUHÎ AYANGÎL