Ünden bugüN

Kavak Sarayı

C. Gouffier, Voyagepittoresque de la Grece, c. II, Paris, 1822 Cengiz Kahraman arşivi

daha iyi anlaşılmaktadır. Denize inen kayalıklar üzerinde örülmüş bir duvar arkasında çınar, servi ve belki de kavak ağaçları arkasında kıyı hizasında yükselen dört yapı tespit edilebilmektedir. Kuzeyde, muhtemelen Revan Köşkü olarak adlandırılan revaklı bir yapı görülmektedir. Topkapı Sa-rayı'ndaki Bağdat ve Revan köşkleri gibi sekizgen bir plan üzerinde, dört kanat ve bir arka bina ile dikkati çeken bu kubbeli kagir yapı, Topkapı Sarayı'ndaki emsalinden daha büyük ölçekte olmalıydı. Lepere'nin resimlerinde görülen ve yapının aydınlatılmasını sağlayan sekiz adet küçük çatı kulesinin ise Osmanlı mimarisinde başka örneği bilinmemektedir. Bu binanın yanında büyük bir olasılıkla daha eski olan, kuleli ve geniş saçaklı ahşap bir köşk bulunuyordu. Lepere'nin resimlerinde görülmeyen sivri çatılı bir kule ise Cho-iseul-Gouffier albümünde yer alan bir gravürde saray duvarının tam üzerinde resmedilmiştir. Bu kuleye bitişik ve Lepere' nin de resmetmiş olduğu büyükçe ve daha karmaşık bir plana sahip olduğu anlaşılan bir başka yapı bulunmaktadır. Saray duvarına oturan bu son yapıyla birlikte saray güneye dönmekteydi. Manzarasının çok güzel olduğunu tahmin edebileceğimiz bu noktada, bir teras üzerinde kubbeli bir köşk yükseliyordu. Topkapı Sarayı sahilindeki, 1640 tarihli Sepetçiler Kas-rı'nı andıran bu bina, üç yandan sofalarla çevrilmiş, alçak bir kubbe altında bir başoda, kare planlı bir giriş odası ve dört yöne açılan fıskiyeli bir sofadan oluşuyordu. Tam set üstünde duran ve yine dört yöne açılan bir cihannüma ile küçük bir köşk, kubbeli köşkü deniz tarafında tamamlıyordu.

Kaynaklar, bahçe ve park içindeki köşkler ile muhtemelen bugünkü Harem iskelesi çevresinde olan harem ve hizmet binalarının betimlenmesine olanak vermemektedir. Parktaki setler ve iki tarafı ağaçlı yolların düzenini anlamak da olası görülmemektedir. Bu bilgi yetersizliği, bazı Batılı seyyahların Üsküdar civarındaki saraylara neden "Acem" ya da "Iran Sarayı" dediklerim ve Anadolu sahilindeki saray yapılarının birçoğunun hemen her dönem Iran üslubunda olarak tespit edilmesinin aydınlatılmasına da engeldir. Ancak bu adlandırmanın sarayların görünümünden çok fonksiyonuyla ilgili olduğu da tahmin edilebilir.

Örneğin Kavak Sarayı ile tam karşısında yükselen Topkapı Sarayı'nm, Anadolu ve Rumeli hisarları arasındaki ilişkiye benzetilebilir bir ilişki içinde oldukları anlaşılryorsa da, Kavak Sarayı'nm bir idari merkez olmadığı, ancak Beşiktaş Sarayı gibi bir yazlık saray olduğu açıktır. Diğer yandan Davud Paşa Sarayı'nm ordunun Batı seferlerinde üstlendiği işlev gibi, Kavak Sarayı'nm da Doğu, yani Iran seferlerinin başlangıç noktası olduğu görülmektedir, işte bu nedenle ve çoğunlukla Kavak, Üsküdar, Ayazma ve Şere-fâbâd sarayları hep karıştırılagelmiş olduğundan, özellikle Batılı kaynaklarda Acem Sarayı ismi bu yöredeki saraylar için kullanılmaya devam etmiştir.

Bibi. Evliya, Seyahatname, I, ty, 284-285; Kö-mürciyan, istanbul Tarihi, 32, 199; Inciciyan, İstanbul, 136; S. Ünver, "Üsküdar Kavak Sarayı Hakkında Vesikaları Sıralama ve Bir Deneme I", Yücel, S. 29 (1937), s. 215-218; M. Ce-zar, "Sanatta Batı'ya Açılışta Saray Yapıları ve Kültürünün Yeri", TBMM Milli Saraylar Sempozyumu Bildirileri, \sl., 1986; Konyalı, Üskü-

dar Tarihi, II, 265-272; Erdoğan, Bahçeler, 171-173; W. Müller-Wiener, "Das Kavak Sarayı. Ein Verlorenes Baudenkmal Istanbuls", İst. Mitt, S. 38 (1988), s. 363-376.

TÜLAY ARTAN-CHRISTOPH K. NEUMANN