Ünden bugüN

1950'den 1990'a İşgücü ve İstihdam

istatistikler açısından görece güvenilir ve karşılaştınlabilir verilerin bulunduğu 1955-1990 arasında, işgücü ve istihdam açısından gözlenen belirgin özellik İktisaden faal olmayan emekli, ev kadını, öğrenci vb toplamının sayısal ve oransal yüksekliğidir. Böyle bir sonuç istanbul'un toplumsal, ekonomik, kentsel özelliklerinin bir yansımasıdır. İktisaden faal olmayan nüfusun yüksekliğindeki en önemli pay ev kadınları ve öğrencilerdedir. Bir üniversite, yükseköğrenim ve eğitim kenti olan istanbul'da İktisaden faal olmayan 12 ve daha yukarı yaşlardaki nüfusun hemen her dönem yüzde 20 civarında bir oranını öğrenciler, yüzde 65-70 civarında bir oranını da ev kadınları meydana getirmiştir. Kırsal kesimlerdekinin aksine, "ev kadım" kümesinin istanbul'da çoğunlukla ev dışında gerçekten de işgücüne katılmayanları kapsadığı unutulmamalıdır. Buna karşılık istanbul, İktisaden faal olmayan nüfus içinde oranları giderek azalan ve 1990'da yüzde 11 civarında olan emeklileriyle kendi içinde bir emekliler kenti olmamakla birlikte, Türkiye'ye faal olmayan nüfus, toplam nüfusa oranlandığında yine de en çok emeklinin, özellikle de e-mekli kadının bulunduğu ildir.

istanbul'daki İktisaden faal nüfusun, 1955'ten 1990'a kadar büyük sayısal artışa rağmen, oransal bir düşme gösterdiği izlenmektedir (Tablo I), 1965-1970 arasında görülen önemli azalmanın asıl nedenini, bu tarihe kadar yapılan sayımlarda, işgücü istatistiklerine temel olarak 15 yaş ve üstü alınırken 1970'ten itibaren 12 yaş ve üstünün alınmasında aramak doğru o-lur. 1970'ten itibaren, istanbul'da İktisaden faal olanlar, tabloda da görüldüğü gibi faal olmayan nüfusun hep birkaç puan altında kalmıştır, istanbul gibi, Türkiye'nin geleneksel kısıdamalar ve bunun bir parçası olarak kadının iktisadi yaşamın dışında kalmasından en az eddlenmesi beklenen bir kentinde İktisaden faal nüfus içinde kadınların azlığı, buna karşdık iktisa-

Tablo m İktisadi Faaliyet Kolu ve Cinsiyete Göre Nüfus ve Oranı

19701975	19801985 1990
Genel Toplam 1.085.655 Erkek 914.869 Kadın 170.786	1.403.471 1.151.732 251.739	1.563.939 1 1.331.908 1 232.031	.873.597 .566.108 307.489	2.539.963 2.076.455 463.508
Ziraat, avcılık, ormancılık ve balıkçılık Erkek 74.224 8,11 Kadın 45.984 26,92	85.436 7,42 56.348 22,38	50.035 3,76 35.695 15,38	56.728 3,62 40.711 13,24	68.318 3,29 62.004 13,38
Madencilik ve taşocakçılığı Erkek 6.384 0,70 Kadın 1.050 0,61	9.759 0,85 1.199 0,48	5.719 0,43 54 0,02	5.912 0,38 70 0,02	7.844 0,38 165 0,04
imalat sanayii Erkek 260.523 28,48 Kadın 47.574 27,86	342.622 29,75 71.370 28,35	452.538 33,98 73.952 31,87	533.889 34,09 108.256 35,21	668.843 32,21 166.045 35,82
Elektrik, gaz ve su Erkek 3.880 0,42 Kadın 312 0,18	6.339 0,55 1.372 0,55	5.672 0,42 505 0,22	3.607 0,23 310 0,10	9.569 0,46 1.159 0,25
inşaat Erkek 71.117 7,77 Kadın 1.670 0,98	84.592 7,34 2.688 1,07	110.922 8,33 768 0,33	121.584 7,76 1.352 0,44	220.905 10,64 3.221 0,69
Toptan ve perakende ticaret, lokanta ve Erkek 140.415 15,35 Kadın 9.265 5,43	oteller 185.559 16,11 12.244 4,86	260.816 19,58 18.883 8,14	317.129 20,25 28.870 9,39	439.113 21,15 47.064 10,15
Ulaştırma, haberleşme ve depolama Erkek 66.019 7.22 Kadın 4.573 2,68	85.767 7,45 5.346 2,12	97.913 7,35 7.016 3,03	113.858 7,27 8.206 2,67	156.158 7,52 11.309 2,44
Mali kurumlar, sigorta, taşınmaz mallara Erkek 35.298 3,86 Kadın 12.394 7,26	ait işler ve 70.751 6,14 25.446 10,11	kurumları, yardımcı 55.630 4,18 27.085 11,67	iş hizmederi 82.646 5,28 38.016 12,36	117.963 5,68 61.595 13,29
Toplum hizmederi, sosyal ve kişisel hizmeder Erkek 197.317 246.835 21,57 21,43 Kadın 38.668 56.585 22,64 22,48		271.353 20,37 62.234 26,82	305.836 19,53 78.557 25,55	352.417 16,97 103.828 22,40
iyi tanımlanmamış faaliyetler Erkek 59.692 6,52 Kadın 9.296 5,44	34.072 2,96 19.141 7,60	21.310 1,60 5.839 . 2,52	24.919 1,59 3.141 1,02	35.325 1,70 7.118 1,54

Not: 1980, 1985, 1990 bilgileri işsiz olup iş arayanları kapsamamaktadır. Veriler 12 ve daha yukan yaştaki faal nüfusu kapsamaktadır. Kaynak: DiE 1990 Genel Nüfus Sayma: istanbul

rın, işverenlerin sayı ve oransal ağırlıkları da artmış; buna karşılık kendi hesabına çalışanlarda ve ücretsiz aile işçilerinde azalma olmuştur. 1970'te istanbul'da faal nüfusun yüzde 2,42'sini meydana getiren 26.301 işveren konumundaki kişi varken, 1990'da bu oran yüzde 5,02'ye, sayılan da 127.345'e çıkmıştır (Tablo II).

İktisaden faal nüfusun 1970-1990 ara-

İSTİHDAM

262

263

İSTİHDAM

Yaş Grubu	T	Toplam E	K	Ücretli E K		işveren E K		Kendi Hesabına E K		Ücretsiz Aile işçisi E K		Bilinmeyen E K
Toplam 2	.539.963	2.076.455	463.508	1.514.576	371.665	120.111	7.234	377.240	23.645	63.860	60.905	668	59
12-14	79.555	59.126	20.429	50.965	15.889	-	-	1.678	256	6.474	4.283	9	1
15-19	361.432	279.009	82.423	241.705	71.176	1.961	310	13.513	1.313	21.745	9.616	85	8
20-24	376.450	286.962	89.488	238.094	77.364	6.365	732	27.562	2.665	14.868	8.716	73	11
25-29	443.262	366.398	76.864	276.497	64.020	17.543	1.256	61.765	3.755	10.458	7.831	135	2
30-34	383.845	319.749	64.096	225.897	52.593	22.505	1.337	66.762	3.787	4.468	6.372	117	7
35-39	308.075	257.799	50.276	176.838	40.384	20.997	1.267	57.898	3.233	1.980	5.385	86	7
40-44	228.540	195.379	33.161	130.789	25.033	17.175	938	46.256	2.827	1.097	4.345	62	18
45-49	143.873	125.119	18.754	79.011	12.509	12.230	596	33.120	1.957	713	3.689	45	3
50-54	90.296	79.209	11.087	44.019	6.037	8.916	315	25.701	1.370	551	3.364	22	1
55-59	63.113	55.454	7.659	27.968	3.252	6.376	205	20.549	1.043	539	3.158	22	1
60-64	33.924	29.226	4.698	12.963	1.643	3.636	150	12.298	750	323	2.155	6	-
65 +	24.313	20.522	3.791	7.801	1.077	2.314	118	9.846	650	557	1.946	4	-
Bilinmeyen	3.285	2.503	782	2.029	688	93	10	292	39	87	45	2	-

Tablo V Yaş Grubu, İşteki Durumu ve Cinsiyete Göre Nüfus

Yeni teknolojiler kadınların istihdamını yaygınlaştırdı. Nurdan Sözgen /Onyx, 1993

Tablo IV Son Haftada Tuttuğu İş, Cinsiyete Göre Nüfus ve Oranı

	19701975	19801985	1990
Genel Toplam 1.085.655 1.403.471 Erkek 914.869 1.151.732 Kadın 170.786 251.739			1.563.939 1.331.908 232.031	1.873.597 1.566.108 307.489	2.539.963 2.076.455 463.508
ilmi ve teknik elemanlar, Toplam Erkek Kadın	serbest meslek sahipleri ve bunlarla ilgili diğer meslekler 96.908 122.329 128.874 172.677 237.828 8,93 8,72 8,24 9,22 9,36 71.494 89.193 88.435 117.797 156.555 7,82 7,74 6,64 7,52 7,54 24.414 33.136 40.439 54.880 81.273 14,88 13,16 17,43 17,85 17,53
Müteşebbisler, direktörler ve üst kademe Toplam 20.241 1,86 Erkek 18.967 2,07 Kadın 1.274 0,75		yöneticileri 21.055 1,50 19.631 1,71 1.424 0,57	44.007 2,81 41.398 3,11 2.609 1,12	50.035 2,67 46.365 2,96 3.670 1,19	78.599 3,10 71.602 3,45 6.997 1,51
îdari personel ve benzeri Toplam Erkek Kadın	çalışanlar 77.878 7,17 54.104 5,91 23.774 13,92	130.026 9,26 85.652 7,44 44.374 17,63	131.582 8,41 75.441 5,66 56.141 24,20	151.697 8,10 86.642 5,53 65.055 21,16	206.494 8,13 115.883 5,58 90.611 19,55
Ticaret ve satış personeli Toplam Erkek Kadın	106.171 9,78 100.037 10,93 6.134 3,59	152.633 10,87 142.405 12,36 10.228 4,06	208.091 13,31 194.886 14,63 13.205 5,69	250.213 13,35 230.129 14,70 20.084 6,53	364.610 14,36 330.732 15,93 33.878 7,31
Hizmet işlerinde çalışanlar Toplam 109.710 10,10 Erkek 96.508 10,55 Kadın 13.202 7,73		111.697 7,96 98.703 8,57 12.994 5,16	169.033 10,81 149.707 11,24 19.326 8,33	204.138 10,90 178.087 11,37 26.051 8,47	265.949 10,47 227.300 10,94 38.649 8,34
Tarım, hayvancılık, ormancılık, balıkçılık Toplam 115.916 10,68 Erkek 70.777 7,74 Kadın 45.139 26,43		ve avcılık işlerinde çalışanlar 142.853 86.742 10,18 5,55 86.408 51.205 7,50 3,85 56.445 35.537 22,42 15,32		99.543 5,31 58.834 3,76 40.709 13,24	132.646 5,22 70.623 3,40 62.023 13,38
Tarım dışı üretim faaliyetlerinde çalışanlar ve ulaştırma Toplam 268.565 722.878 24,74 51,51 Erkek 233.746 629.740 25,55 54,68 Kadın 34.819 93.138 20,39 37,00			makineleri kullananlar 788.092 943.716 50,39 50,37 723.484 846.787 54,32 54,07 64.608 96.929 27,84 31,52		1.252.038 49,29 1.102.170 53,08 149.868 32,33

Toplamların tutmaması DiE 1990 Genel Nüfus Sayımı derlemesinde teknik nedenlerle açıklanmıştır. Not: 1980, 1985, 1990 bilgileri işsiz olup iş arayanları kapsamamaktadır. Veriler 12 yaş ve daha yukarı yaştaki faal nüfusu kapsamaktadır. Kaynak: DiE 1990 Genel Nüfus Sayımı: istanbul

hizmet ve ticaret sektörünün önüne geçmesidir.

işvereni, teknik elemanı ve işçisiyle çalışan erkeklerin 1970'te yüzde 28,48'i, 1990'da yüzde 32,21'i; kadınların 1970'te yüzde 27,86'sı, 1990'da yüzde 35,82'si bu sektördedir. Kamusal ve kişisel hizmetler kesimi üe turizm dahil ticaret kesimi imalat sanayiinin ardından gelmekle birlikte, 1970-1990 arasında bu kesimdeki istih-

sı işkollarına ve sektörlere göre dağılımı Tablo IH'ten izlenebilir. 1950lerden itibaren istihdamın en fazla yığıştığı işkolu olmaya başlayan imalat sanayii, kadın işgücünün de giderek bu alana daha fazla kay-masıyla, 1980'den sonra en önde gelen istihdam kesimi olmayı önemli farklarla korumaktadır. Cumhuriyet ve özellikle 1950 sonrası istanbul'un istihdam yapısındaki en önemli değişiklik, sanayinin

damda bir azalma, ticaret ve turizmde ise ciddi bir yükseliş vardır.

Faal nüfusun çalıştıktan işlere göre dağılımı, istanbul'un hem toplumsal ekonomik yapı özelliklerini hem de kentin bu ö-zelliklerinin yıllar boyunca gösterdiği değişmeyi yansıtır. Tablo IV'ten izlendiği kadarıyla, daha önceki dönemlerde ikincil bir uğraş olmuş bulunan tarım alanında, çiftçilikten, bahçecilikten balıkçılığa kadar çeşitli mesleklerde çalışanların sayısı ve oranı 1970-1990 arasında sürekli düşmüştür. 1970'te toplam istihdamın yüzde 10,68' ini aşan tarımsal mesleklerde çalışanların (115.916 kişi) oranı, 1990'da yüzde 5,22' ye inmiştir, ilgi çekici bir sonuç, tarım sektöründe kadın işgücünün sayısal ve oransal yüksekliğidir. Bir bütün olarak, çeşitli kollarıyla sanayide çalışanların oranı ise 1975'ten itibaren hep yüzde 49-yüzde 51 civarındadır. 1975'ten itibaren, imalat, istihraç, araç kullanımı dahil genel olarak üretim ve yan hizmetlerindeki istihdamda sıçramalı bir artış olduğu gözlenmektedir (1975 öncesine ait istatistik-lerdeki meslek kümelenmesi, sonraki yıllarla karşılaştırmaya elverişli değildir), idari personel vb çalışanlar, teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri arasında kadın işgücünün ağırlığı ve bu ağırlığın giderek belirginleşmesi; hizmet sektörünün hep yüksek olan istihdam oranını a-şağı yukarı korumakla birlikte, her çeşit kamusal ve özel hizmetlerde çalışanların sayısındaki sürekli artış kentin işgücü ve istihdam özelliklerini yansıtmaktadır.

istihdam yapısı açısından, istanbul'un Türkiye içindeki yerine bakıldığında, öncelikle faal nüfusun Türkiye faal nüfusuna göre sürekli arttığı gözlenmektedir. 1980'de Türkiye faal nüfusunun yüzde 8'i, 1985'te yüzde 9'u ve 1990'da yüzde 10'u; faal olmayan nüfusun ise 1980'de yüzde 16'sı, 1985'te yüzde 17'si, 1990'da yüzde 18'i istanbul'da yaşamaktaydı, istanbul'da faal olmayan nüfusun, Türkiye faal olmayan nüfus oranından yüksek olması kentin daha önce de değinilen bir özelliğidir. Türkiye'de emekli olan tüm kadınların yüzde 31'inin, emekli erkeklerin yüzde 22'sinin istanbul'da yaşaması da dikkat çekicidir. 1980'de Türkiye çapında ücretlilerin yüzde 17,9'u, 1985'te yüzde 18,8'i, 1990'da yüzde 20,9'u; işverenlerin 1980' de yüzde 38'i, 1985'te yüzde 36'sı, 1990' da yüzde 40'i; kendi hesabına çalışanların, her üç sayım döneminde de yüzde 7' si; aile işinde çalışanların 1980'de yüzde l, 1985'te yüzde 0,9,1990'da yüzde l'i istanbul'da bulunmaktadır. Türkiye'deki bütün ücretlilerin beşte biri, işverenlerin beşte ikisi istanbul'dadır.

iktisaden faal nüfusun, 1980'de işkollarına göre Türkiye ve istanbul'daki dağılımı Sayılarla istanbul adlı incelemenin 21 no'lu tablosu dikkate alınarak karşılaştırılacak olursa, tarım, ormancılık, balıkçılık sektöründe çalışanların Türkiye oranının yüzde 60 civarı olduğu, buna karşılık istanbul'da aynı sektörde çalışanların Türkiye faal nüfusuna oranının sadece yüzde 0,7'de kaldığı görülür. Kömür,

Not: işsiz olup iş arayanları kapsamaz.

Veriler 12 ve daha yukarı yaştaki faal nüfusu kapsamaktadır.

Kaynak: DiE 1990 Genel Nüfus Sayımı: istanbul

maden, petrol vb istihraç sanayiinde çalışanların Türkiye faal nüfusuna oranı yüzde 0,71 iken istanbul'da aynı işkolundaki-lerin Türkiye faal nüfusuna oram yüzde 4,37'dir. imalat sanayiinde çalışanların Türkiye faal nüfusuna oram yüzde 10,67, istanbul'da bu işkolunda çalışanların Türkiye faal nüfusuna oram, Türkiye ortalamasının çok üstünde, yüzde 26,65'tir. Özellikle kâğıt ve basın sanayiinde (yüzde 39,5), kimya ürünleri ve plastik mamulleri sanayiinde (yüzde 38,1), metal eşya ve ilmi ve ölçüm aletleri yapımında (yüzde 35,8), tekstil ve konfeksiyonda (yüzde 29,1), Türkiye'de aynı alanlarda çalışanların faal nüfusa oranlarını 20-60 kat aşan bir yığışma söz konusudur, inşaat ve bayındırlık işlerinde 1980'de Türkiye faal nüfusunun yüzde 4,13'ü yer alırken istanbul'da bu alanda çalışanlar, toplamın yüzde 14,60'ıdır. Elektrik, gaz ve su alanında Türkiye oranı yüzde 0,18, istanbul faal nüfusunun payı yüzde 18,66'dır. Toptan ve perakende ticaret, lokanta ve otellerde Türkiye istihdam payı yüzde 5,85, istanbul'un payı yüzde 25,8'dir. Ulaştırma ve haberleşmede aynı paylar sırasıyla yüzde 2,87 ve yüzde 19,75'tir ve istanbul'un bu alandaki istihdam genişliği belirgin biçimde ortaya çıkmaktadır. Aynı durum 1980'de Türkiye çapında faal nüfusun yüzde 1,59'unu kapsayan, buna karşılık İstanbul'da yüzde 28,10'a yükselen sigorta, mali kuruluşlar, gayrimenkul işlerinde çalışanlar için de geçerlidir. Kamusal ve kişisel hizmetlerdeki durumun daha ayrıntılı bir dökümü istanbul'un istihdam yapısını ve onunla ilişkin toprumsal-eko-nomik yapısını aydınlatmak bakımından yararlıdır. Türkiye toplamı olarak 2.425.201 kişinin çalıştığı bu kesimin 333.587'si İstanbul'dadır. Oransal bakımdan bu sektörde bütün Türkiye (yüzde 13,1) ile istanbul'un payı (yüzde 13,76) hemen he-

men aynı olmakla birlikte kişisel hizmetler, eğlence ve kültürel hizmetler alt başlıklarında istanbul'da çok ciddi bir istihdam kümelenmesi gözlenmektedir (sırasıyla yüzde 0,05 ve yüzde 2,03'e karşılık istanbul'da yüzde 22,44 ve yüzde 26,06). Öte yandan bütün nüfus sayımları ve istatistiklerde yer alan iyi tanımlanmamış işler kümesinin istanbul'da gösterdiği şişkinlik de dikkat çekicidir. Bu durum, istanbul'da seyyar satıcılıktan Malborocu-luğa, ayakkabı boyacılığından dolmuş kâhyacılığma kadar, kentin özel yapısının doğurduğu işlerin yaygınlığının işareti sayılabilir.