Universiteti tabiyattaniw

Ayrim fosfat birikpeler gidrolizlenıwı nátiyjesınde ajralatuǵın erkın energiya
Ulıwma barlıq tırı organizmlerdegı energiyanıń bırlemshı deregı quyash esaplanadı. Organizmlerde energiya bır formadan ekinshı formaǵa tez ótedı hám ju`mıs atqaradı, bır bolımı bolsa atirap – ortalıqqa tarqaladı. Bıraq energiyanıń aziqlıq shınjırına qosılıwı tek xlorofillı jasıl Ósimlikler (fotosintez) arqalı ju`z beredı.


Fosforlanıw
Organizmlerde energiya almasınıwında adenilat sisteması (ATF, ADF, AMF hám H3PO4) hám basqa fosfoorganikalıq bırıkpeler (NAD, NADH2, NADF, FADH2 hám basqalar) tiykarǵı orındı iyeleydı. Fosforlanıw protseslerın xloroplastlarda jaqtılıq energiyası tásirinde (fotosintez reaksiyaları), mitoxondriyalarda organikalıq bırıkpelerdıń anorganikalıq zatlarǵa shekem oksidlanıwında (dem alıw mexanizmı) hám biomembranalarda (oksidlenıw hám jaqtılıqda fosforlanıw) baqlaw mumkin.


Fosforli birikpelerdegi energiya muǵdari (kDj/mol)
1-Keste.

Bırıkpeler	Energiya kDj/mol
Fosfoenol sirke kislota, Kreatin fosfat ATF ADF ADF AMF AMF adenozin Glyukoza - 6- fosfat	62, 143, 330, 6 30, 613, 8 – 13 , 8

Organizmlerge energiya beretuǵın zatlar makroergik bırıkpeler bolıp, olar fosfor gruppaları bar ekenlıgı menen aytıladı. Fosfor gruppaları tarqalǵanda ajralıp shıǵatuǵın energiya biologiyalıq tárepden áhmiyetli zatlar sintezi hám erkin ximiyalıq energiyanıń jumısǵa aylanıwına baylanıslı tirishilik iskerlıgı protseslerı u`shın sarıplanıwı mumkin. Bul bırıkpelerden barlıq tırı organizmler u`shın eń aadenozintrifosfat kislota - ATF bolıp, ol adenozindifosfat - ADF yamasa adenozinmonofosfat – AMF ǵa shekem tarqaladı. ATF gidrolizi, yaǵniy onnan aqırǵı fosfor gruppasınıń tarqalıp shıǵıwı tomendegı formula menen boladı:

ATF + H2O → ADF + H3PO4,
bunda ximiyalıq potensial DG=32,7 kDJ-mol ˉ ˡ boladı, yaǵniy erkin energiya azayıp baradı. Óz náwbetinde nADF + nH3PO4 → nATF bólǵanda bolsa energiya kobeyıp baradı. Sebebi ol energiyanı kletka ishinde ju`z berıp atırǵan ekzergonik protseslerden endergonik protseslerge ótkızedı. Endergonik – kletkada erkin energiyanıń ajralıw protseslerı. Ekzergonik – kletkada erkin energiyanıń ózlestırılıw protseslerı. Bıraq organizmlerdıń energiya menen tamiynlew protsesınde ATF oraylıq rorındı iyeleydı. ATF – adenin, riboza hám u`sh molekula fosfat kislotadan quralǵan organikalıq zat.
ATF (adenozintrifosfat kislota) organizm kletkalarında barlıq waqıt siztezlenıp hám jelınıp turıladı. ATF ózınıń pirofosfat baylanıslarında (makroergik baylanıslar) kop energiya saqlaydı. Ol fotosintez protsesınde xloroplastlarda hám kletka mitoxondriyasında zatlardıń oksidlenıwı nátiyjesınde ajralıp shıqqan energiyanı fosforlaw jolı menen makroergik fosfat baylanısları ( – P ) formasında toplaydı hám organizmnıń energiyaǵa mu`tájlıgı bolǵan barlıq jerlerın energiya menen tamiynleydı.