Vazirligi urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti geodeziya, kartografiya, geografiya kafedrasi

Kurs loyihasining ob’ekti: Relyef shakllari kurs ishining ob’yekti hisoblanadi.


I-BOB. RELYEF HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
1.1. Relyefning umumiy tavsifi
Biror joydagi notekisliklar, ya’ni past-balandliklar yig‘indisiga shu joyning relyefi deyiladi. Yer yuzi rel’efining shakllari, ularning kelib chiqishi, rivojlanishi va tarqalishini o‘rganadigan fan geomorfologiya deb ataladi. Rel’ef shakllarini kelib chiqishi, katta-kichikligi, xarakteri, dengiz satxidan balandligi, tashqi ko‘rinishi va boshqa xususiyatlariga qarab bir necha xil bo‘lishi mumkin. Geodeziyada rel’ef shakllarini tashqi ko‘rinishi jixatidan turlarga ajratish qabul qilingan. Rel’ef shakllari tashqi ko‘rinishiga qarab qavariq, ya’ni bo‘rtib chiqqan va botiq bo‘ladi. Bo‘rtib chiqqan shakllari – do‘ng, tepa, gryada, tog‘ tizmasi; botiq shakliga – vodiy, jar, balka, chuqurlik, pastlik, qozonsoy, soy va boshqalar kiradi. Atrofdagi tekis joydan gumbazsimon yoki konussimon ko‘tarilib turgan balandlik tepa deyiladi. Tepaning nisbiy balandligi 200 m gacha bo‘ladi.Nisbiybalandligi 100 m gacha bo‘lgan tepa do‘ng deyiladi. Uzunasiga davom etgan qator tepaliklar – gryada deyiladi, nisbiy bilandligi 200 metrgacha bo‘ladi. Tog‘ – atrofdagi tekislikdan qad ko‘targan balandlikdir. Nisbiy balandligi 500 metrdan oshadi, gumbazsimon, konussimon, piramida shaklida bo‘lishi mumkin. Tog‘ning eng baland nuqtasi – tog‘ tepasi, cho‘qqi. Qatorasiga davom etib ketgan tog‘lar – tog‘ tizmasi.Rel’efning botiq shakllaridan eng kattasi – vodiydir. Vodiylarning tagidan daryo, soy oqsa – daryo, soy vodiysi deb ataladi. Vodiyning xamma vaqt daryo oqib turadigan qismi – daryo o‘zani (ruslo), toshqin vaqtida suv bosadigan joylar qayir (poyma) deyiladi.Vaqtincha oqqan suv o‘yib ketgan uzun chuqurlar jar deyiladi. Odatda jarlarning yon bag‘ri tik bo‘lib, unda o‘simlik o‘smaydi. Jarlarning uzunligi bir necha metrdan o‘nlab kilomertgacha, chuqurligi 50 metrgacha borishi mumkin.Joy rel’efini topografik kartalarda tasvirlanishi. Topografik kartalarda rel’ef asosan gorizontallar bilan tasvirlanadi. Gorizontal – balandliklari bir xil bo‘lgan nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqdir. Gorizontal – izogipsdeb ham yuritiladi.Tepalikni bir xil balndlikdan o‘tuvchi a, v, s gorizontal tekisliklar kesib o‘tgan deb faraz qilaylik. A – tekislikda gorizontallar hosil bo‘ladi. Ikki gorizontal tekislik orasidagi vertikal masofa, h –kesim balandligi hisoblanadi.
Relyef (transuzcha relief, lotincha relevo-ko'taraman) (geografiyada)-yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi ko'rinishi, o'lchamlan kelib chiqishi yoshi va rivojlanish tarixiga ko'ra tuntuman notekisliktar tog, tekisik payetleknik, adir, yassitog tepatik, qr, vody, botiq, soylik, jartar va boshqa pastbalandliklar majmui R. kattaligiga ko'ra quyidagi toifalarga ajratiladi megarelyef (materik do'ngliklan okeantar tubi), shuningdek, bir qadar kichikroq bo'lgan shakllar (tog sistematan, tekisladar), makrorelyef (tog' tizmatan, tog'lar oraligidagi botiqlar, qirlar. pasttekisliklar), mezorelyef gartiklar, suv osti kan onlari, tepaliklar) mikrorelyef (karst chuqurlikdari, jartar, do'ng tepa, dasht tepaliktar va boshqalar), nano relyef (juda kichik chuqurchalar, do'ngchalar va boshqalar) Bu bo'linish shartli ravishda ajratilgan Muhim orografik birliklarni tavsifovchi R ning tashqi yoki morfografik belgilan shuningdek, uning miqdony xususiyatlari R.ni kompleks baholash uchun har doim ham ishonchli asos bo'la olmaydi, chunki bir xil tashqi ko'rinishga ega shakllarning kelb chiqishi va rivojlanishi turlicha bo'lishi mumkin.
Relyef endogen (ichki) va ekzogen (tashka) kuchlarning birgalikda hamda muntazam o'zaro ta'sin natijasida vujudga keladi. Shuningdek, Yer yuzasining shakllanishiga gravitatsiya jarayontan, inson faoliyati ham o'z ta'sirni ko'rsatadi. Endogen jarayonlar (ver po'stining tektonik harakatlari) ta'siri natijasida nisbatan yirik mikyosdagi- kuru kik dengiz va okeanlar tubida strukturali relyef shaklari hosil boʻladi Yink relyef shakllarining vujudga kelishi (sayyoraviy masshtabda), shuningdek, kosmik kuchlar Yerning aylanishi: QuyoshOy tortilishi va boshqa bilan ham bogʻliq Ekzogen kuchlar (oqar suvar, dengiz to'lqinlar, shamol va hk) odatda, nisbatan maydaroq Relyef shakllarini yuzaga keltiradi yirik masshtabi Rtami yemiradi pasaytiradi, mayda shakllarga bo'lib yuboradi. pastgam joylari nurash mahsulottan bilan to'ldiradi. Endogen kuchlar natijasida yuzaga kelgan relyef shaklari morfostrukturalar tarkibiga kintiladi. Ularda Yer po'stining geologik strukturasi (tuzilishi) aniq fodalanadi. Relyefdagi katlamlar gonzontal yotgan platformais geologik strukturalarga tekislik xududiar, burmali strukturalarga toga o'kalar to'g'ri keladi. Relyefning nisbatan mayda, asosan, ekzogen jarayonlar ta'sinda vujudga kelgan shakllari (dare vodiylari janadar, bananlar, qator tepatar va boshqalar) morfoskutipuratar sifatida ajratiladi.