Vazirligi urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti geodeziya, kartografiya, geografiya kafedrasi

II-BOB. KARTALARDA RELYEFNI TASVIRLASH USULLARI
2.1. Topografik kartalarda relyefni tasvirlash usullari
Relyef umumgeografik kartalarda tasvirlanadigan eng murakkab element hisoblanadi. Oddiy shakllar eni va buyi masshtab asosida kichraytirilib tasvirlansa, relef uchun uchinchi bir kursatkich-balandligi ham tasvirlanishi kerak.

1-rasm.Relyefning ko’rinishi
Relef quyidagi usullarda: perespektiv usul (shakli ko’rsatilib tasvirlanadi), shtrixlar usuli, gorizontallar usuli, gorizontallar oraligini buyash usuli (gipsometrik usul), otmivka usulida, shuningdek, raqamlar bilan va model yordamida ham tasvirlanadi. Perespektiv usulda relyef rasm shaklida tasvirlanib, unda relyef shakllarini (tepalik, tog’ oldi balandliklar, tog’liklar) o’qish biroz oson bo’ladi. Lekin unda balandlik va pastlikparni qiymatini aniqlab bulmaydi. Bunday usul XVIII-XIX asrlarda tuzilgan kartalarda uchraydi. Xozirgi vaqtda bu usul deyarli ishlatilmaydi. Lekin bu usulda tasvirlangan relyef anikligi kam bulganligi uchun undan II asrdan keyin bu usul takomillashtirilib, aniq geometrik shakllar asosida chizilib tasvirlangan. Xozirgi vaqtda ba'zi kartalarda (siyosiy-ma'muriy, iqtisodiy va tarixiy) bu usul ishlatilib uni fiziografik usul deb yuritiladi. Relyef shtrix chiziqlar bilan tasvirlanganda chiziqlarning ingichka va yagonaligiga qaraladi. Relyef tik bulsa yo’g’onlashtirilgan qora chiziqlar bilan ko’rsatiladi. Bu usul dastlab nemis xarbiy xizmatchisi Iogani Georg Leman tomonidan taklif qilingan, keyinroq borib rus harbiy akademiyasining professori A.N.Bolotov tomonidan takomillashtirilgan. Lekin bu usulda relyefni to’liq tasvirlab bo’lmaydi.Yer yuzasining tekislik qismini ko’rsatish juda qiyin. Otmivka usuli yirik relyefli xududlarni tasvirlashda yaxshi samara beradi. Bu usul quyosh nurining relyefni yoritish darajasini farqlashda qo’l keladi. Relyefning soya tushadigan tomonlari kulrangda yoki jigarrangda tasvirlanadi. Relyef qanch tik bo’lsa, janubi-sharqiy yonbag’irlar jigar rangda tasvirlanadi. Bunday tasvirni "qiya nur bilan yoritish usuli " deb yuritiladi. Lekin quyosh nuri tik tushib, relyefnig hamma joyini yoritsa soya tushmaydi. Bunda rangda yengillik tasvir otmivcasize va highliklar maxsus ranglar orkalberlib, yordam past joylari, Jeyms pastekisli qismi yashil rangda( balandligi 200 metr joylar), undan highrockjoylar, Jeyms to'qimachilik uch jigar rangda, 0 metr past joylar tuk yashil rangda imaglanadi. Shtrix-kod va tasvir usulini o'zgartirishlangan okean relyefi bu oson kurinlar-ha, yuqori martabali nisbiy tugri aniklab bulmaidi.