Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd
Yüklə 461,77 Kb. Pdf görüntüsü
|
| ertaklardir.
Tabiiyki, bu ertaklar kattalar folkloridagi namunalardan syujetdagi va tildagi soddalik bilan ajralib turadi. Ularning matnlari ham hajm jihatdan qisqa bo‘ladi. Ishtirok etadigan qahramon- lar — obrazlar esa ko‘pincha hayvonlardir. Kattalar yosh bolalarga bag‘ishlangan ertaklar orqali bir qator maqsadlarni nazarda tutganlar. Jumladan, bunday ertaklar bolalarni ovu- tishga, ayrim yovvoyi va uy hayvonlari, qushlar haqida ma’lumot berishga, ularning nutqini o‘stirishga, uxlashdan oldin tinch-sokin kayfiyatni hosil qilishga qaratiladi. Boladagi ezgulikka intilishni shakllantiradi, rivojlantiradi. Masalan , «Qarg‘a bilan Qo‘zi» ertagida qarg‘a qo‘zini yemoqchi bo‘ladi. Qo‘zi qarg‘aga tumshug‘ini halollab olishini maslahat beradi. Qarg‘a daryo bo‘yiga tumshug‘ini halollash uchun keladi. Shu bilan qarg‘ani daryo ko‘za uchun kulolga, kulol ko‘za qilish uchun tuproqqa, tuproq tuproq qazish uchun kiyikka, kiyik shoxini sindirish uchun tozi itning egasi Po‘latvoy akaga, Po‘latvoy aka tozi kuch to‘plashi uchun sigir sutini olib kelishga va hokazo Toshvoy akaga, o‘tga, ustaga, ko‘mirga jo‘natishibdi. Oxiri qarg‘a o‘roqni olib uchib ketayotganida o‘roq qarg‘aning qanotini kesib ketibdi va u o‘libdi. Eng muhimi, qarg‘a o‘zining qora niyatiga yetolmaydi. Ammo ertakning oxiridagi qarg‘aning so‘zlari bilan tanishsak, bolalar eslashi uchun qiziq bir monolog hosil bo‘lganini ko‘ramiz: Qarg‘a bu yerdan ham uchib o‘shal ko‘mirchilarning oldiga borib: 144 — Ko‘mirchi aka, Ko‘mirchi aka, bering ko‘mir, qilsin o‘roq, o‘ray quroq, yesin sigir, bersin sut, ichsin tozi, quvsin kiyik, tashlasin shox, qaziy tuproq, qilsin ko‘za, olay suv, chayqay tumshuq, semiz, a’lo, yeyman qo‘zi, — debdi. Agar e’tibor bersak, qarg‘aning bu monologida ertak - ning boshidan oxirigacha mazmuni to‘la singdirilganiga guvoh bo‘lamiz. Yosh bola bu ertakni eshitar ekan, hayo - tidagi hamma voqea-hodisalar bir-biri bilan uzviy aloqada ekaniga tushunadi. Yakka shaxs, yakka kasb hech qachon hayotdan ajragan holda yashay olmaydi. Ertakchi daryo, kulol, tozi, kiyik, dala, ko‘mirchi — hammasi qo‘zi tarafi- da. Qo‘zi esa beg‘uborlik, tozalik ramzi sifatida tasvirlana- di. Shuning uchun qo‘zini yemoqchi bo‘lgan qarg‘aning o‘zi o‘lib ketadi. Bolalar folkloriga oid deyarli hamma ertaklarda ana shu yo‘nalish yetakchi hisoblanadi. Maishiy ertak «Uch og‘a-ini botirlar»da esa asar maz- muni va mohiyati keksa otaning uchta o‘g‘liga safar oldidan bergan uchta maslahatida o‘z ifodasini topadi. Ular quyidagilardan iborat: 1. To‘g‘ri bo‘ling — bexavotir bo‘lasiz. 2. Maqtanchoq bo‘lmang — uyatga qolmaysiz. 3. Dangasa bo‘lmang — baxtsiz bo‘lmaysiz. Maslahatlar ma’nosidan ham ma’lum bo‘lib turibdiki, ular aslida har bir o‘zbekning farzandiga qiladigan nasihati- dan iboratdir. Binobarin, ular bevosita bizlarga ham taal- luqlidir. Ertak matni esa ana shu pand-nasihatning badiiy ifodasini tashkil etadi. Shuning uchun ham bolalar ertak- larida ortiqcha xayoliy fantaziyalar kattalar folkloridagi kabi bo‘lmaydi. Bolalar ertagi faqat soddaligi, tilining ravonligi bilan emas, hayotga yaqinligi bilan ham e’tiborni o‘ziga tortadi. Xullas, bolalarga atab yaratilgan ertaklar ko‘p jihatdan xalq pedagogikasi tamoyillari aks etgan badiiy so‘z namu- nasidir. Yüklə 461,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|