Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 4,06 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şüca Cavanpərəst ( Əlyazmalar İnstitutu ) Quranda tədəbbür və təfəkkür
Ədəbİyyat: 1. Husaini, Islamic Environmental systems Engineering. London: Macmillan, 1980 2. Joseph Settle, The care of Earth and other University sermons. Philadelphia : for Tress press, 1964. 3. Allen E.L. "Th Hebrew view of Nature", The Journal of Jewish studies, vol, 10. 2008 4. Osman Bakar, Tawhid and science, Kuala Lumpur: Secretariat for Islamic philosophy and science, 1991 5. Dalai Lama, A Tibetan Buddhist Perspective, Matthieu Richard Hampton Road Publishing. 2012 6. Mary E. Tucker, "The Relevance of Chinese Neo-Confucianism for the Reverence of Nature" . Environmental History Review. 2009 7. Seyyed Hossein Nasr, An Introduction to Islamic cosmological Doctrine, “Islamic cosmology" in Unesco, to Islamic civilization. Albany: State University of New York press, 1998 8. Arthur Versluis, Theosophy: Hidden of Dimensions Christianity. Hudson, New York : Iindisfarne press, 2004. 9. Fazlun Khalid and Jeanne o, Brien (eds.) Islam and Ecology.London: casse ll, 1999 10. Iqtidar H. Zaidi, "On Ethics of man's Interaction with the Environment An Islamic Approach", In Eugenic. Hargrove (ed.), Religion and Environmental crisis. Athens: University of Georgia press, 1986 Şüca Cavanpərəst (Əlyazmalar İnstitutu) Quranda tədəbbür və təfəkkür Tədbirlilik öz iki qanadı ilə, yəni mərifət və əməl vasitəsilə insanı həqiqətə yönəldir. İnsan bütün hallarda məqsədsiz yaşamır, hadisə və prosesləri müşahidə edərkən onların sonunu və aqibətini Allahın nəzərdə tutduğu aqibətlə uzlaşdırmaqla hidayət tapır. Aqibət barədə müxtəlif şəkillərdə düşünmək üçün insan öz təfəkkürünü işə salmalıdır. Müəyyən ehtiyac və stimul əsasında formalaşan hər bir təfəkkürdə müəyyən dərəcədə aqibəti düşünmək nişanəsi vardır. Doğrudur, aqibət düşüncəsi düzgün və yanlış meyarlarla gerçəkləşə bilər, onun bir qismi dərin və uzaq üfüqləri, bir qismi isə səthi və yaxın cəhətləri əhatə edəir. Eyni zamanda aqibət və gələcək düşüncəsi təfəkkür prosesinin predmeti olaraq elm və mərifətin səviyyəsini yüksəltmək və praktiki sahədə daha çox uğur qazanmaq məqsədi daşıyır. Başqa sözlə desək, insan təfəkkürü əsasən aqibət və gələcək üçün tədbir görmək deməkdir. Deməli, aqibət və gələcəyi düşünmək təfəkkürün əsas predmeti olaraq qəbul edilə bilər. Bununla təfəkkürün islah edilməsi və onun faydasının çoxaldılması məsələsi gündəmə gəlir. Beləliklə, təfəkkürün bütün mərhələ və dərəcələri aqibət və gələcək məfhumları ilə bağlıdır. Təfəkkür prosesində qazanılan məharətlər də bir növ aqibət və gələcək düşüncəsi ilə əlaqədardır. Ümumi şəkildə tədbirlilik anlamı (tədəbbor) təfəkkürün gələcəyə yönələn bir düşüncə prosesi olduğunu göstərir. Bu mənada əldə olan çoxlu dəlillərlə sübut olunur ki, tədbirlilik təfəkkürün ən yaxşı növüdür. Onun mühüm xüsusiyyətlərindən biri budur ki, insan həyatında geniş şəkildə tətbiq edilir, elm ilə əməli bir araya gətirərək düşüncə sisteminin əməldə gerçəkləşməsini təmin edir. Aqibət və gələcək düşüncəsini diqqətə çatdıran ayələrin bariz nümunəsi Ali-İmran surəsində öz əksini tapmışdır: “Göylərin və yerin hökmü Allaha məxsusdur. Allah hər şeyə qadirdir!; “Həqiqətən, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsində (bir-birinin ardınca gəlib-getməsində) ağıl sahibləri üçün (Allahın varlığını, qüdrətini, kamalını və əzəmətini sübut edən açıq) dəlillər vardır”; “O kəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı xatırlar, göylərin və yerin yaradılması haqqında düşünər (və deyərlər): “Ey Rəbbimiz! Sən bunları boş yerə yaratmamısan! Sən pak və müqəddəssən! Bizi cəhənnəm odunun əzabından (Özün) qoru!”; (Ali-İmran: 189-191). Bu ayələrdə əsas mövzu “ulul-əhbab” – yəni düşüncə sahibləridir ki, vəhy baxımından diqqəti cəlb edirlər. Ağıl və düşüncə sahibləri tədbirli və gələcəyi fikirləşən şəxslərdir (2.c.12.s.324). Ayələrin əvvəlində Yerin və Göylərin Allahın hökmranlığında olduğu, Onun qüdrətinin hər şeyi əhatə etməsi diqqətə çatdırılır, Yerin və Göylərin xilqəti isə düşüncə sahibləri üçün Allahın ayələri kimi təqdim edilir. Bunların ardınca həmin ayələr üzərində təfəkkürə dəvət olunur. Göründüyü kimi, təfəkkür ardıcıl bir proses kimi nəzərdən keçirilir. Burada qeyd ediləsi mühüm məqam ondan ibarətdir ki, ağıl sahibləri bütün hallarda uca Allahı yad edirlər və onların diqqət və düşüncəsi həmişə fəaldır. Yuxarıdakı ayələr ardıcıl olaraq ağıl sahiblərinin əməldən öncə, əməl zamanı və əməldən sonrakı mərhələlərini təsvir edir. Təbii olaraq bu üç mərhələ bir-birindən ayrı deyildir və onlar arasındakı əlaqəni daha konkret şəkildə müəyyənləşdirmək üçün hər bir mərhələnin xüsusiyyətlərini ayırd etmək lazım gəlir: Birinci mərhələ: əməldən öncə ağıl sahiblərinin vəhy baxımından təqdim edilməsi. 1. Onlar üçün Yer və Göylərin xilqətinin ayə olması; 2. Onlar hər bir vəziyyətə Allahı yad edir və diqqətləri fəaldır; 3. Yer və Göylərin yaranışı, gecə və gündüzün dəyişməsi barədə fəal düşünürlər. İkinci mərhələ: Əməldən öncə ağıl sahiblərinin öz sözləri ilə təqdim edilməsi. Onların təfəkkürü dualardan aşkar olur. Sanki bu fikir dua qəlibində aydın şəkildə ifadə olunur. Həmin fikir xilqətin təzahürü ilə aşkarlanır. Üçüncü mərhələ: Düşüncə sahiblərinin vəhy tərəfdən təqdim edilməsi (əməlin gerçəkləşməsi və ondan sonrakı dövr). Allah onların duasını yerinə yetirdi, çünki heç kəsin əməlini cavabsız qoymur. Pis əməllərin örtülməsi; Quran və rəvayətlər baxımından tədəbbür. Tədəbbür sözü “dubr” kökündən olub mənası işlərin arxasınca düşünmək mənası bildirir ki, bu da əslində dərindən fikirləşmək və məsələnin gələcəyini nəzərə almaq deməkdir. Bu cür düşüncənin nəticəsi olaraq əvvəlcə gözə səthi şəkildə çarpan həqiqətlər aşkar olur. Rağib İsfəhani “Müfrədat” əsərində yazır: “Tədəbbür işlərin arxasında düşünmək və tədbir görmək deməkdir” (3.s.321). Tədbir diqqətlə nəzərdən keçirmək və işlərin aqibətini düşünmək deməkdir. Tədəbbür isə aqibət üzərində təfəkkür mənasında işlənir. Əhməd ibn Məhəmməd bin Əli əl-Müqri əl-Fəyumi “Misbahül-münir fi qəribi şərhi-kəbir” kitabında yazır: “Dubr ön və qabaq sözünün təzadı olaraq bir şeyin arxası deməkdir. Ona görə bu söz işin sonu və aqibəti mənası bildirir. Tədəbbür insanın üz və arxa çevirməsi və gələcəyi düşünməsidir, diqqətlə baxaraq işin aqibətini fikirləşməsidir (4.c.2.s.324). Şeyx Fəxrəddin Tərihinin “Məcməül-bəhreyn” əsərində deyilir: “Bir iş üçün tədbir görmək ona nəzər salaraq sonunu və aqibətini düşünmək deməkdir” (5.c.3.s.36). Tədəbbür – yəni bir iş ətrafında düşünmək deməkdir. Sonra müəllif Nisa surəsi, 82-ci ayəni misal gətirir: أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفاً كَثِيرا “Onlar Quran barəsində (onun Allah kəlamı olması haqqında) düşünməzlərmi? Əgər o, Allahdan qeyrisi tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu ziddiyyət (ixtilaf, uyğunsuzluq) tapardılar” . Allah-təala bu ayədə tədəbbürdən söz açır ki, bu da işlərin aqibətinə baxaraq onlar barədə dərindən düşünmək anlamına gəlir. O, eyni zamanda tədəbbür və təfəkkür arasında olan fərqə işarə edərək yazır: “Tədəbbür qəlbin hökmü ilə işlərin aqibətinə baxmaq deməkdir. Ancaq təfəkkür qəlbin hökmü ilə dəlillərə diqqət yetirir”. Firuzabadinin “Qamus”unda deyilir: “Dubr ön və qabaq sözünün əks tərəfidir, bir şeyin arxası bu sözlə ifadə edilir. Tədbir isə işlərin sonuna və aqibətinə baxmaq deməkdir. İstiqbal (qarşılamaq) sözünün təzadı “istədbar” sözüdür. Quran da bu sözün işlənməsi məna baxımından diqqəti cəlb edir. “Zəməxşərinin “Əsasül-bəlağə” və Sicistaninin “Qəribül-Quran” kitablarında da buna bənzər mənalar verilmişdir. “Təfsire-nəmune”də Nisa surəsi, 82-ci ayənin təfsirində belə deyilir: “Tədəbbür” “dubr” kökündən olub bir şeyin arxası və sonu mənasında işlənir. Buna görə bu söz işlərin nəticəsini yoxlamaq və aqibəti barədə düşünmək mənası bildirir. Bu sözün təfəkkürlə fərqi ondadır ki, təfəkkür bir şeyin xüsusiyyətlərini və dəlillərini araşdırırsa, tədəbbür hər hansı bir işin sonu və aqibəti barədə düşünür (6.c.4.s. 85). Əllamə Təbatəbai həmin sözün mənasını izah edərək yazır: “Tədəbbür bir şeyin başqa bir şeydən götürülməsi deməkdir. Quran ayələrində bu söz ayə üzərində düşüncəyə dalmaq və sonra bir daha ayələr üzrə düşünmək mənası bildirir” (2.c.5.s.324). Əbu Hilal əl-Əsgəri lüğət və bəlağət elmində tanınmış müəlliflərdən biridir. O, “Füruğül-lüğəviyyə” əsərində “tədəbbür” və “təfəkkür” sözləri arasındakı məna fərqinə işarə edərək yazır: “Tədəbbür qəlbdə işlərin aqibətini düşünməkdir. Ancaq təfəkkür əməllərin və hərəkətlərin səbəb və dəlillərini axtarmaq deməkdir (7.s.214). “Məcməül-bəyan” kitabı da həmin fikri təsdiq edir. Beləliklə, qaynaqlarda verilən məlumatları ümumiləşdirsək belə bir nəticəyə gəlirik ki, tədəbbür məsələnin zahiri tərəfinin arxasında dayanan məqamlar, yəni işin batini tərəfi haqqında düşünmək deməkdir. Belə bir düşüncə gələcək və aqibəti nəzərə alan tədbirli düşüncədir. Məsələnin mahiyyətini axtarmaq, diqqəti işin nəticə və sonuna yönəltmək tədəbbürün əsas xüsusiyyətidir. Təfəkkür isə işlərin zahir və batinini, səbəb və nəticələrini araşdırmaq deməkdir. Təfəkkür məlum faktlar və dəlillər əsasında bəlli olmayan məsələləri araşdırmaq və aşkar etmək məqsədi daşıyır. İşlərin sonunu və aqibətini aşkar etmək istəyi insanı məsələnin səthi müşahidəsindən onun dərinliyinin dərkinə sövq edir. Quran ayələrində tədəbbür insanı dərin məna axtarışına dəvət edir, bu səmavi kitabın ilahi vəhydən qaynaqlandığını diqqətə çatdırır. Quran səthi səviyyədə ərəblərin danışdığı söz və cümlələrdən ibarətdir və bu səviyyədə bəşər sözündən o qədər də fərqlənmir. Ancaq ilahi kitab olaraq onun dərin düşüncəyə və aqibətə hesablanmış məna tutumu adi bəşər düşüncəsindən fərqlənir. Quranda tədəbbür məfhumu ilə bağlı başqa bir məqam da vardır: ayələrin ardıcıl məna düzümündə diqqət onların batininə yönəlir, ayələr arasında olan əlaqənin dərinliyi göz önündə canlanır. Bunlar arasında heç bir ixtilaf yoxdur, bütün ayələr batini məzmun baxımından bir-birilə uzlaşır, bütöv bir tam kimi qarşımıza çıxır. Ona görə də bir surədə olan ayələri ardıcıl izləməklə yanaşı, onları bütöv Quranla tutuşdurmağa ehtiyac duyulur. Bununla da məlum olur ki, 23 il ərzində Peyğəmbərin (s) enişli-yoxuşlu yolunda və fərqli ictimai-tarixi şəraitlərdə nazil olan Qurani-Kərim bəşər zehninin səviyyəsində deyildir. Bəşər və başqa maddi varlıqlar həmişə dəyişiklik halında olaraq naqislikdən kamala doğru hərəkətdədir. Deməli, Quranda tədəbbür ayələr arasında olan batini məna əlaqələrini, ayələrin özlərinin bir-birilə bağlılığını nəzərdə tutur. Əbülfəzl Rəşidəddin Meybodinin “Kəşfül-əsrar və iddətül-əbrar” adlı məşhur təfsirində tədəbbür barədə belə deyilir: “Tədəbbür odur ki, işləri əvvəldən axıradək tənzimləyərək onun sonunu nəzərdə tutasan. Əbu Osman Məğribi deyir ki, tədəbbür üç qisimdir: biri öz-özünə fikirləşmək ki, buna möizə yönümlü tədəbbür deyirlər; ikincisi, zahidlərə məxsus düşünməkdir; üçüncüsü, Quran üzərində düşünməkdir. Sonuncu həqiqət və kəşf yönümlü tədəbbür adlanır və ariflərə xasdır. Onlarda batini kəşf ilə qəlb ilə Haqq arasındakı pərdə götürülür, arzuları gerçəkləşir, müşahidə suları mülahizə arxı ilə rəvan olur, ürəklə zikrə dolu, dil susqun halda özünü unudur. Belə ariflər siddiqlərin sükunət dərəcəsinə yetişmiş olurlar və buraya yetişməyən kimsə Quran calalından, onun gizli cövhərindən faydalana bilməz (8.c.2.s.212).
Ayələri diqqətlə nəzərdən keçirərkən onun ənənəvi terminoloji mənasından əlavə, başqa izahları da ortaya çıxa bilər: A. Quranda irəli sürülən tədəbbür məfhumu dərrakə, fəhm, elmi və ruhi səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün insan təbəqələrinə şamil edilə bilir. Təfsir Quranın anlaşılmasında müctəhidlərin və alimlərin yararlandıqları üsuldur. Onlar bununla tədəbbürün elmi izahını verməyə çalışırlar. Ancaq Quranın mətnində hər kəsdən tədəbbür – yəni düşünmək tələb olunur. Hətta müşriklər və münafiqlərə düşünmək üçün müraciət olunur. Allah Muminin surəsi, 68-ci ayədə buyurur: “Məgər (müşriklər) kəlam (Allah kəlamı - Quran) haqqında düşünüb daşınmırlarmı? Yaxud onlara ulu babalarına (keçmiş ümmətlərinə) gəlməyən bir şey gəldi? (Onlar Quranın, Peyğəmbərin haqq olduğunu niyə anlamırlar? Məgər ulu babalarına İbrahim, İsmail, Musa kimi peyğəmbərlər gəlmədimi? Yaxud onlara Tövrat, Sühüf kimi kitablar nazil olmadımı?)” (Muminun: 68). Başqa bir ayədə deyilir: “Onlar Quran barəsində düşünməzlərmi? Yoxsa ürəklərinə kilid vurulmuşdur? (Yoxsa ürəklərinin öz kilidləri vardır?)” (Muhəmməd:24). B. Tədəbbür halında ayələrin dərinlikləri və nəticələri, hadisələr və başqa məsələlər araşdırılır. Ancaq təfsirdə bunlar izlənilmir. C. Tədəbbür halında şəxs ayələrin ona müraciət etdiyini duyur, özünün müxtəlif fikri və ruhi dərdlərinə çarə axtarır; ancaq təfsirçi ayələrin şərhi və təbliği ilə məşğuldur, adi insanlar kimi özünə çarə axtamır. Hər bir tədəbbürün təbliğat tərəfi də vardır, ancaq hər bir təfsir tədəbbür prosesinə qatılmır. D. Tədəbbür bir psixoloji və fikri prosesdir, ayələri dinləməklə və onların üzərində praktiki düşüncəyə dalmaqla öz durumuna uyğun nəticə çıxarır, bunu əməli cəhətdən öz üzərində tətbiq edir, burada Quran ayələrinin qiraəti həmin proses – yəni tədəbbür üçün zəmin hazırlayır, düşüncəyə dalmaq isə onun əməli nəticəsi kimi çıxış edir. Bu prosesi belə göstərmək olar: Q Ancaq təfsirdə belə xüsusiyyət yoxdur. E. Tədəbbürdə hər kəs – mömin, kafir və müşrik də iştirak edir, halbuki təfsir müsəlmana, özü də müctəhidə aid bir işdir. Ə. Çox halda tədəbbür zamanı hədislərə müraciət etməyə lüzum qalmır, istər mömin və istərsə də kafir ayələr üzərində düşünərək həqiqətə yetişmək istəyir. Ancaq təfsirdə hədislərə müraciət təbii haldır və bəzən bunlarsız düzgün məna çıxarmaq olmur (9.s.373). Tədəbbür bir proses olaraq Quranın oxunuşundan başlayır, ayənin dərin fəhmi ilə davam edir və əməl ilə bitir. İmam Sadiq (ə) təlavətlə bağlı Bəqərə surəsi, 121-ci ayənin təfsirində onun tədəbbür baxımından əhəmiyyətini açıqlayır. Ayədə deyilir: الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ أُوْلَـئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمن يَكْفُرْ بِهِ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Verdiyimiz kitabı layiqincə (təhrif etmədən) oxuyanlar həmin kitaba iman gətirənlərdir, onu inkar edənlər (dəyişdirənlər) isə (dünyada və axirətdə) özlərinə zərər yetirənlərdir” (Bəqərə: 121). Onun fikrini izah edən Reyşəhri yazır: “Haqq olaraq oxumaq” məhz Quran ayələri üzərində düşünmək – tədəbbür mənasına işarə edir və bu proses belədir: ayələrin mənasını anlamaq, hökmlərə əməl etmək, ilahi və’dəyə ümid, əzabdan çəkinmək, hadisələrdən ibrət almaq və haramdan çəkinmək. Burada məqsəd Quranın həqiqi oxunması və ayələr üzərində tədəbbür prosesidir: bu proses qiraətdən başlayır, düşüncə və fəhmlə davam edir və əməl ilə bitir (10.c.8.s.84). Sonda Qurani-Kərimin tədəbbürə dəvət etdiyi aşağıdakı mühüm məqamları ümumiləşdirək: 1.Bədən və can barədə düşünmək: Mu’minun: 12-14; 2.İnsan vücudunun mərhələləri barədə düşünmək: Həcc:5; İnsan:28. 3.Həyatın sonu barədə düşünmək. Zumər:30. 4.Son hədəf barədə düşünmək. Bəqərə:156. 5.Dünya, afaq və ənfəs aləmi barədə düşünmək. Yunus:6. 6.Keçmiş xalqların taleyi barədə düşünmək. Yusif:109. Tədəbbürün Quran qiraəti ilə əlaqəsi. Bir neçə Quran ayəsində (Nisa: 82, Sad: 29, Məhəmməd:23 və s.) məhz Quran üzərində tədəbbürdən – düşüncəyə dalmaqdan söz açılır. Bütün bu tip ayələrin təhlili göstərir ki, tədəbbür canlı bir prosesdir, ancaq kitabda belə bir hərarət və hərəkət yoxdur. Ruhun, nurun bəlağət və bəyanın vəsfi bütövlükdə oxunan Qurana aiddir. Quranın qiraəti qulaq və qəlblə əlaqədardır və sadəcə kağız üzərində yazıdan ibarət kitabın belə bir təsiri yoxdur. Quran üzərində tədəbbür gerçəkləşdikdə onun qiraətinin bərəkət və təsirinə şamil edilir. Aşağıdakı ayə bu məsələni təsdiq edir: “Quran oxunan zaman onu dinləyin və susun ki, (onun sayəsində) sizə rəhm olunsun!” (Əraf: 204). Quran oxunub dinlənilərkən “tədəbbür” gerçəkləşir, yəni onun təsiri ilə insan rəhm olunur. Biz bilməli və inanmalıyıq ki, bu hökmdə olan hər bir dəyişiklik və həmin prinsipin azacıq pozulması ümumi nəticəyə xələl gətirər. Quran və başqa səmavi kitablar arasındakı bu fərqə diqqət yetirmək lazımdır. Quran “qiraət” kökündəndir, müqəddəs bibliya isə yunan və latınca məktub kökündəndir. İncil (Yevangeliya) isə xoş xəbər və müjdə mənası bildirir. Tövrat Musaya nazil olan ilahi ənənə və qanun, Avesta isə bilik kitabı və tanımaq mənası bildirir. Dinləməyin tədəbbürdə təyinedici rolu. Quranın lüğəvi mənasında olan “oxumaq” məfhumu onun dinlənilməsi və düşünülməsi ilə bağlıdır. Quranın oxunulması mühüm olduğu kimi, onun dinlənilməsi də mühümdür. Metodoloji baxımdan Quranın qəlbə nüfuzunun onun üzərində düşünmək üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Quranın qiraəti həmin məqsədlə qulağa yetişməlidir. Allahın ayələri üzərində düşünmək baxımından qəlblərə vurulan qıfılların açılması nə qədər önəmlidirsə, ayələrin dinlənilməsi üçün qulaqlarda olan qıfılların silinməsi də o qədər əhəmiyyətlidir. İbn Abbasın rəvayətində dinləmək, dinlənilmək və onun qəlblə birbaşa əlaqəsi tamamilə açıq şəkildə verilir. O, sürətlə Quran oxuyan şəxsə belə tövsiyə verir: “Öz qiraətini öz qulağına çatdırmayan şəxs əslində qiraət etməmiş olur” (11.c.1.s.339). Tədəbbür məfhumu. Lüğət və təfsir kitablarında tədəbbür məfhumu barədə çoxlu məlumatlar verilmişdir. Bunların hamısı bir ümumi nöqtədə birləşir: hadisələrin və işlərin nəticəsi və aqibəti barədə düşünmək, məsələnin dərinliyinə varmaq, zahirdən batinə yönəlmək. Tədəbbür barədə söylənilənlər belə bir ideya üzərində formalaşmışdır ki, bu məfhum prinsipcə əməli cəhətdən önəm daşıyır. Deməli, tədəbbür əməli bir prosesdir, lakin bu o demək deyildir ki, biz kimsəni bu işə vadar edirik. Əslində tədəbbür görüləsi bir iş deyil, bəlkə keçiləsi bir yoldur. Ona görə tədəbbürün metodologiyasından bəhs edərkən başqa bir üsula müraciət etməli oluruq. Həmin üsul öz-özlüyündə tədəbbürlə sonunclanacaq. Onu həm də nəfəs çəkməklə müqayisə etmək olar. Təbiidir ki, yeməyi, yatmağı, idmanı, istirahəti və başqa işləri düzgün olan insanın nəfəsçəkməsi də düzgün olar. Biz bir nəfərə “bu cür yat”, “bu cür ye”, “bu cür yol get” deyə bilərik, ancaq ona “bu cür nəfəs al” deyə bilmərik. Düzgün tənəffüs bir yoldur və başqa işlərdən fərqli olaraq istər-istəməz öz-özünə hasil olan bir prosesdir. Tədəbbür bir sıra mərhələlərdən təşkil olunan işlərlə əlaqəli olan bir hal və prosesdir, həmin mərhələlər keçdikcə düzgün tədəbbür də baş tutmalıdır (12.s.160). Quranın öyrənilməsinin tədəbbürlə əlaqəsi. Tədəbbürün gerçəkləşməsi və anlaşılması üçün ən mühüm məsələlərdən biri Quranın düzgün öyrənilməsidir. Yəni tədəbbür Quran təlimi ilə birbaşa bağlıdır. Ancaq bu gün bəzən tədəbbür mövzusu bu müstəvidə araşdırılmır, sanki insan Quranı istər, öyrənsin, istər öyrənməsin, onun üzərində tədəbbür edə bilər. İstənilən metodla Quranı öyrənərək tədəbbür əhli olmaq mümkün deyildir. Ancaq müşahidələr göstərir ki, insanları həmişə tədəbbürə də dəvət edirlər, eyni zamanda bunun məziyyətləri sadalanır, onun lazımi şərtləri, mərhələ və üsulları müzakirə olunur. Zənnimizcə bu məsələdə quranşünaslara müraciət etmək, mövzunun mahiyyətini bilmək lazımdır. Bütün islam qaynaqları, o cümlədən əhli-beyt məktəbi göstərirlər ki, Quran üzərində tədəbbür onun qiraət və təlimindən ayrı deyildir. Güman etmək olmaz ki, insan əvvəlcə Quranı öyrənmək mərhələsini keçməli, bir müddətdən sonra onun üzərində düşünməlidir. Quranın öyrənilməsi və təlimi məhz tədəbbür prosesinin başlanğıcıdır. Əgər Quranı öyrənmək metodologiyası düzgün qurularsa, o zaman bu məsələ öz yerini tutacaqdır. Öncə tənəffüs, yemək və yatmaq misalında izah edildiyi kimi, bu məsələ də öz təbii axarını tapmalıdır. İnsan qəlbi Quran üzərində tədəbbürün qaynaq və vasitəsi kimi. Quran ilahi dəvət olaraq insanın qəlbində özünə yer tutur və Quran üzərində tədəbbürün yeri və qaynağı da qəlbdir. Tədəbbür məfhumu işlənən ayələri diqqətlə araşdırsaq bir məsələni anlayarıq ki, tədəbbür Qurandan ayrı bir hadisə və amil deyildir. Quran insan qəlbinə nüfuz edərək orada özünə yer tutduğu kimi, tədəbbür də öz-özünə qəlbin dərinliyindən gələn bir haldır və öncə bu barədə Muhəmməd surəsi, 24-cü ayədə işarə edilmişdir. Deməli, qəlb tədəbbürün gerçəkləşdiyi yerdir və ona görə də Quran qəlbdə yer alır ki, bu məsələ Quranın öyrənilməsi metodu ilə birbaşa əlaqədardır. Yəni Quran elə şəkildə öyrədilməlidir ki, öyrənənin beyninə deyil, qəlbinə nüfuz edə bilsin. Tədəbbürə aid ayələrin üslubundan bəlli olur ki, bu məfhum eyni zamanda “təzəkkür” anlamından ayrı deyil. Tədəbbür və təzəkkür bir həqiqətin iki ifadə tərzidir. Sad surəsi, 29-cu ayədə deyilir: “ (Ya Peyğəmbər! Bu Quran) sənə nazil etdiyimiz mübarək (xeyir-bərəkətli) bir Kitabdır ki, (insanlar) onun ayələrini düşünüb dərk etsinlər və ağıl sahibləri də (ondan) ibrət alsınlar!”. Bu iki məfhumu nə qədər bir-birindən ayırsaq da onlar mahiyyətcə bir-birinə bağlanır. Quran həmişə insanın qəlbində və yadında olduğu üçün onun “təzəkkür” funksiyası dəyişməz olaraq qalır. Deməli, insan Quranın mənalarını qəlbində daşıdığı halda onlar üzərində düşünməsi təbii məsələdir. Başqa sözlə, Quran ayələri onu bütün həyatı boyu – fərdi və ictimai həyatında izləyəcək, onun niyyət, söhbət və əməllərinə nəzarət edəcək. Deməli, tədəbbür üçün Quran ayələri həm də zikr olunmalı, həmişə canlı və fəal şəkildə Quran təlimi ilə bağlı olmalıdır. Quran həmişə istisna hallar üçün öz suallarını təbii bir üsul ilə ortaya qoyur və heç vaxt əsl məsələdən söz açmır. Məsələn, iman, itaət və təslim əsl prinsiplər olaraq qalır və onlar barədə sorğu-sual edilmir. Ancaq həmin prinsiplərin əks tərəfindən (Məs, təkzib, inad, küfr) sorğu-sual edilir: – Niyə onlar iman gətirmirlər? – Niyə təzəkkürdən üz çevirirlər, Onlara nə olub? - Niyə onların təfəkkür, tədəbbür və ağıl çeşmələri quruyub? Onların yolunda hansı maniələr vardır? Belə üslubda işlənən ayələr çoxdur: Nisa:75; Ən’am:119; Tovbə116; Hud:113; Ənkəbut:22,25; Şura:31,47; Casiyə:34; Hədid:8,10 Bütün bu sual doğrun məsələlər qəlbə, daha doğrusu, təfəkkürə mane olan psixoloji amillər, xəstəliklər və əngəllərdir. Onlar qəlbin yolundan götürüldükdə iman və təzəkkürün oraya nüfuzu üçün zəmin yaranır. Ədəbİyyat:
Yüklə 4,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
