Yakin doğU ÜNİversitesi

tâliye Ar. Gelecekte olan.

tarh Ar. Bırakma.

tashih Ar. Düzeltme.

tatarruk Ar. Yol bulma.

tavsif Ar. Sıfatlandırma.

tavsît Ar. Ortalama.

tâyife Ar. Takım, bölük.

teb’îd Ar. Uzaklaştırma.

tebdil Ar. Değiştirme.

tebeddül Ar. bk. tebdil.

tebyîn Ar. Açıklama.

tedebbür Ar. Sonunu düşünme.

tediye Ar. Ödeme, yerine getirme.

teemmül Ar. İsteme.

tefâsîl Ar. Ayrıntılar.

tefâvut Ar. Birbirinden farklı olma.

tefhîm Ar. Anlatma.

tefrik Ar. Ayırma.

tekellüm Ar. Konuşma yapma.

tekrîr Ar. Tekrarlama.

telehhüf Ar. Mahzun olma, hüzünlenme.

temeyyüz Ar. Ayırma.

tenkîs Ar. Boşaltma.

tensib Ar. Uygun görme.

tensik Ar. Düzenleme.

tensîs Ar. İncelenerek verilme.

terâkime Ar. Yazılar.

tereccî Ar. Rica etme.

terekküb Ar. Karışma, birleşme.

terkîk Ar. İnceleme.

terkîm Ar. Yazma.

tersîm Ar. Şekillendirme.

teshîl Ar. Kolaylaştırma.

tesmiye Ar. Adlandırma.

tevakkî Ar. Sakınma.

tevârüd Ar. Arka arkaya gelme.

tevbîh Ar. Azarlama.

teveccüh Ar. Bir tarafa doğru yönlendirme.

tevkîr Ar. Yüceltme.

tevlîd Ar. Ortaya çıkarma.

tevsîk Ar. Kesinleştirme.

tezyîl Ar. Ekleme.

turuk Ar. Yollar.

U

uhrâ Ar. Diğer.

ûlâ Ar. Birinci.

ulûm Ar. İlimler.

umûr Ar. Emirler, işler.
V

vahs Ar. Aşırı isteme.

vaz Ar. Yerine koyma.

vazıh Ar. Açık, belli.

vech Ar. Sebep.

vely Ar. Takip etme.

vikâye Ar. Koruma.

vucûben Ar. Gerekli durumda.

vukuf Ar. Anlama.

vücûh Ar. Sebepler.
Z

zecr Ar. Yasaklama.

zevâ’id Ar. Fazlalıklar.

zevahir Ar. Ortada olan nesneler.

zevat Ar. Kişiler.

zevi’l-ukûl Ar. Akıllılar.

zımn Ar. İç, iç kısım.

zi’l-hal Ar. Bu durumda.

SON SÖZ

Gramer çalışmaları, diller için çok önemli olmakla birlikte bu eserlerin belli bir metodolojisinin olması da kaçınılmazdır. Abdurrahman Fevzi Efendi de Türk dilinin kurallarını anlatan Mikyasu’l-Lisan Kıstasu’l-Beyan adlı üzerinde çalıştığımız eseri ile bu sistemin temelini atmıştır, diyebiliriz. Bargamalı Kadri, Ahmet Cevdet Paşa ve Kütahyalı Abdurrahman Fevzi Efendi Türk gramerciliğinin şekillenmesinde rol oynayan üç önemli şahıstır. Eserin üzerinde çalıştığımız 47 sayfası bunun küçük bir örneğidir.

Eserde, Abdurrahman Fevzi’nin takip ettiği yöntem, Türk dilbilgisi tarihi bakımından çok önemli olmuştur. Arapça köklerden üretilen, ancak Türkçeye göre düzenlenen dilbilgisi terimleri açısından eser bir ilktir. Bütün yapım ve çekim ekleri ayrı terimlerle karşılandığı gibi, her bir şekil için de yeni terim karşılıkları kullanılmıştır. Eserde anlam ayırt edici noktaları belirtmeye yönelik bir terim türetme sistemi söz konusudur. Bu da bugünkü dilbilgisi terimlerimizin, hatta bugünkü dilbilgisi kurallarımızın da şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Özellikle bugün kullandığımız dilbilgisi terimlerinin alt başlıklarının oluşması bakımından önemli olmuştur.

Ayrıca, üzerinde çalıştığımız eserde Türkçenin ses değerleriyle Arap alfabesi karşılaştırılmış yeni bir alfabe geliştirilmesi fikri savunulmuştur ve teklif edilmiştir. Bu durum da devrine göre son derece önemlidir. Abdurrahman Fevzi’nin en önemli görüşlerinden gramer başlığı altında imla, sarf(yapı bilgisi), nahv(sözdizimi) ve iştikak’ın(türetme bilgisi) birleştirilmesi gerektiğini ve voyel’lerin(ünlü) kullanılmasının kaçınılmaz olduğunu savunması da bu konudaki diğer düşüncelerini destekleyici olmuştur.

Bütün bu tespitler, eserin Türk dilbilgisi tarihindeki önemini göstermiştir.


KAYNAKÇA

Abdurrahman Fevzi Efendi. Mikyâsu’l-Lisan Kıstâsu’l-Beyan. İstanbul, Mahmud Beg Matbaası, 1882.

Atalay, Besim. Türk Dili Kuralları I, İstanbul, 1931.

Ateş, Ahmed; Çetin Nihad M. ve Yazıcı Tahsin. Arapça Dil Bilgisi I. İstanbul, 1964.

Ateş, Ahmed. Farsça Grameri. İstanbul, 1982.

Banguoğlu, Tahsin. Ana Hatlarıyla Türk Grameri. İstanbul, 1940.

_______________. Gramer Meselesi, İmlâ Meselesi. İstanbul, 1941.

Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. c. I(1333/1914): 243-245.

Deny, Jean. Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi). çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul, 1941.

Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara, 1988.

Dilâçar, Agop. Türk Diline Genel Bir Bakış. Ankara, 1964.

____________. "Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi", TDAY-Belleten. (1971): 83-145.

Dilmen, İbrahim Necmi.Genel Dilbilgisi. 3 c, 1939-1942.

Dizdaroğlu, Hikmet. Türkçede Fiiller. Ankara, 1963.

Elöve, Ali Ulvi (hzl.). Mikyasü’l-Lisan Kıstasü’l-Beyan. İstanbul, 1962.

Emre, Ahmet Cevat . Yeni Bir Gramer Metodu Hakkında Layiha I. İstanbul, 1931.

Erdem, İlhan. “Mikyâsu’l-Lisân Kıstâsu’l-Beyân’daki Dil Bilgisi Terimleri’’. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları. c. 2 (2007): 192-216.

_______________. “Mikyâsu'l-Lisân Kıstâsu'l-Beyân”(Özet-Metin-Terimler ve Ekler İndeksi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya, 1998.

_______________, “Abdurrahman Fevzi Efendi Mikyasü’l-Lisan Kıstasü’l-Beyan”, Türk Dili, 566 (1999): 155-162.

Ergin, Muharrem .Türk Dilbilgisi. İstanbul, 1958.

Ergin, Osman. Türk Maarif Tarihi. İstanbul, 1977.

Ertem, Rekin. Elifbe'den Alfabe'ye Türkiye'de Harf ve Yazı Meselesi. İstanbul, 1991.

Gencan, Tahir Nejat. Dil Bilgisi. İstanbul, 1975.

Hacıeminoğlu, Necmettin. Türk Dilinde Edatlar. İstanbul, 1984.

Hatiboğlu, Vecihe. Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara, 1978.

Karabacak, Esra, “Ahmet Cevdet Paşa'nın Dil Bilgisi Kitapları”, (yön. Prof.Dr. Mehmet Akalın), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1986.

_______________,"Ahmet Cevdet Paşa'nin Dilbilgisi Kitapları", Türklük Araştırmaları Dergisi, s. 5(1989) : 261-270.

_______________,"Bergamalı Kadri'nin Müyessiretü'l-Ulûm'u ile Ahmet Cevdet Paşa'nın Dil Bilgisi Kitaplarındaki Terimler Üzerine Bir İnceleme", Türklük Araştırmaları Dergisi, c.8(1997): 253- 283.

_______________ (hzl). Bergamalı Kadri. Müyessiretü'l-Ulûm(Giriş-Metin-Sözlük-Terimler Dizini-Tıpkıbasım), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 801, 2002.

_______________(hzl). Ahmed Cevdet Paşa. Tertîb-i Cedit Kavâid-i Osmâniyye: Giriş-Metin-Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü-Tıpkıbasım. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 883, Ankara, 2007.

Koç, Mustafa ,“Eski Harfli Türkçe Gramer Kitapları ve Terimler Dizini”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1994.

________________,“Abdurrahman Fevzi”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. İstanbul, c. I (2008): 27-29.

Kütahyalı Abdurrahman Hoca. çev. Ali Ulvi Elüve. Mıkyasüllisan ve Kıstasülbeyan. İstanbul, 1942.

Levend, Agâh Sırrı. Türk Dilinin Gelişme ve Sadeleşme Evreleri. Ankara, 1972.

Okutan, H. İ., "Mikyasü’l-Lisan Kıstasü’l-Beyan - Metin, Metnin Terimler, Ekler İndeksi", İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Yeni Türk Dili Anabilim Dalı, İstanbul, 1981.

Özçam, Çimen, "Türkiye Türkçesi İle İlgili Gramer Çalışmaları-Bibliyografya Denemesi-", Türk Dünyası Araştırmaları. s.110(1995), 121-163.

Özkan, Nevzat (hzl.). Ahmet Cevdet Paşa-Fuat Paşa Kavâ'id-i Osmaniye. Ankara, 2000.

________________ . Ahmet Cevdet Paşa, Medhal-i Kava’id. Ankara, 2000.

Redhouse, Sir James W.A. A Turkish and English Lexion. İstanbul, 1978.

Sami, Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul, 1899.

Sarı, Mevlut. El-Mevârid Arapça-Türkçe Lugat. İstanbul, 1980.

Steingass, F.A. Comprehensive Persian-English Dictionary. London, 1930.

Timurtaş, Faruk K. . Osmanlı Türkçesi Grameri. İstanbul, 1979.

_______________.Osmanlı Türkçesine Giriş. İstanbul, 1987.

Topaloğlu, Ahmet. Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul, 1989.

Türk Dil Kurumu. "Gramer Istılahları", Türk Dili Seri Belleten. c.I s.7 (1934): 8-12.

_________________, "Gramer (Kuralbilim) Terimleri," Türk Dili Seri Belleten. c.II s.1-2 (1940):63-72.

_________________, "Gramer Terimleri," Türk Dili Seri Belleten. c.II s.11-12 (1941): 129-156.

_________________. Derleme Sözlüğü. 12c. Ankara, 1963.

_________________. Tarama Sözlüğü. 8c. Ankara, 1972.

_________________. Türkçe Sözlük. 10.baskı, Ankara, 2005.

_________________. Yazım Kılavuzu. 24.baskı, Ankara, 2005.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Kütahya Şehri. İstanbul 1932.

Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul, 1988.

ÖZGEÇMİŞ
Emrah Adaklı 1981 yılında Adana’da doğdu. İlkokulu Adana İsmet İnönü İlkokulu’nda, Ortaokulu Adana Akademi Koleji’nde, Lise eğitimini ise Adana Ortadoğu Koleji’nde burslu tamamladı. Lisans eğitimini KKTC Yakın Doğu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nden 2007 yılında tamamladı. 2008 yılında İstanbul Kültür Üniversitesi’nde gerçekleştirilen Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi’nde sunduğu “Türk Dilbilgisi Tarihi Üzerine Bir İnceleme” başlığındaki bildirisi basılmıştır. Ayrıca Kıbrıs Vatan Gazetesi’nde Türk dili alanında birçok köşe yazısı yayımlanmıştır. Emrah Adaklı orta derecede İngilizce bilmektedir. Tema Vakfı üyesidir. 2004 yılından beri KKTC Yakın Doğu Üniversitesi’nde Adana Temsilcisi, 2007 yılından beri ise Tanıtım Halkla İlişkiler Merkezi (THİM)’nde Üniversite Temsilcisi, Tanıtım ve Halkla İlişkiler Koordinatörü olarak görev yapmaktadır.

1 Besim, Atalay(çev.), Dîvânü Lûgat-it-Türk Tercümesi, 4c. (Türk Dil KurumuYayınları: 521, Ankara: 1985-1986).

2 Esra Karabacak, Bergamalı Kadri. Müyessiretü'l-Ulûm(Giriş-Metin-Sözlük-Terimler Dizini-Tıpkıbasım), (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 801, Ankara: 2002).

3 Nevzat, Özkan, Ahmed Cevdet Paşa. Tertîb-i Cedit Kavâid-i Osmaniyye: Giriş-Metin-Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü- Tıpkıbasım, (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 883, Ankara: 2007)., Ahmet Cevdet Paşa-Fuat Paşa Kavâ'id-i Osmaniyye, (Ankara: 2000)., Kavâid-i Türkiyye, (İstanbul: 1292/1875).

4 Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri , c. I(1333/1914), 243-245.

5 Kütahyalı Abdurrahman Hoca, Çev. Ali Ulvi Elüve, Mıkyasüllisan ve Kıstasülbeyan, (İstanbul: 1942).

6 Ali Ulvi Elöve (haz.), Mikyasü’l-Lisan Kıstasü’l-Beyan, (İstanbul, 1962).

7 Manastırlı Rıfat, Külliyât-ı Kavâid-i Osmaniye, (İstanbul: 1303).

8 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, (İstanbul: 1977).

9 Mustafa Koç, “Abdurrahman Fevzi”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi,

(İstanbul: 2008) c I 27-29.

10 Türk Dil Kurumu, Yazım Kılavuzu, 24.baskı, (Ankara: 2005).

11* Metni okumada Türk Dil Kurumu tarafından yayınlanan Yazım Kılavuzu’nun en son baskısı.(Türk Dil Kurumu, Yazım Kılavuzu. 24.baskı, Ankara, 2005.) temel alınmıştır. Bugün de kullandığımız kelimeler yazım kılavuzundaki şekliyle alınmıştır. Yazım Kılavuzu’nda bulunmayanlarda uzatma için ^ işareti kullanılmıştır. Ayn ve hemze kesme işaretleri ise sadece ortada kullanılmıştır. Farsça tamlamalar -i şeklinde okunmuştur. Metinde noktalama işaretleri kullanılırken olabildiğince anlamca karışmasını önleyecek şekildeki yerlere sadece nokta ve virgül kullanılmıştır.

* Tebsire ve’l-ahd ale’n-nakl hatt-i Arabîyi üç kısma tekmil etmiştir. (Birincisi) Merâmir b. Merredir. İbtidâ (ebced) kelimesinden (kırşit) kelimesine varıncaya dek altı nev kelimâtın müştemil olduğu yirmi iki harfe tefevvüş ve eşkâl-i malumeyi makta’a olarak vaz ve tayin eyleyip bir müddetten sonra (tahz, zatg) kelimelerinin şamil olduğu altı nev revâdif ismiyle müsemmâ olan hurûfun arasına dahi nukûş ve eşkâl-i ma’rûfayı yine makta’a ve maksûle olarak vaz ve tayin eylemiştir. (İkincisi) Eslem nâm kimsedir. Yirmi sekiz nev eşkâl-i hurûfdan (elif, dal, zel, r, z, vâv) şekllerini fasl ve mâ’adâlarını vasl ile şekl-i hurûf bi’t-tagayyür terkib ve suver-i kelimât-i tertib etmiştir. (Üçüncüsü) Amr b. Hudredir. İbtidâ (b, t) şekllerini ve sonra on üç nev eşkâl hurûf-i i’câm ve baki on üç eşkâli alâ hâliha ihmal ile zevât-i hurûfu iltibasdan kurtardıktan sonra nukûş-i harekâtı ve (sükûn) (teşdîd) (medd) (kasr) (tenvîn ) (vakf) (vasl) alâmâtını dahi vaz ve tertib ederek hey’ât-i hurûfu dahi iltibâsdan kurtarmakla hatt-i Arabîyi söylendiği gibi yazılma ve yazılanı bi-lâ karine okunma derecesine iblâg etmiştir. Ve Emîru’l-icad Mü’minîn kerrema’llâh vechehu ve raziya’llâhu anh efendimizin emr ve eş’ârları mûcibince ilm-i nahvi vaz ve îcâd eden (Ebu’l-Esved ed-Dü’elî) Rahmanu’llâh vech-i mezkûr üzere mukayyid ve muallim olan hatt-i Arabîyi Âmir-i mezbûrdan ta’allüm ve sair nâsa talim etmeğin ilm-i nahv gibi nukûş-i merkume ile mukayyed olan hat-i Arabî dahi Ebu’l-Esved-i müşârun ileyhden şâyi olmuştur. Ancak mushaf-i şerîf ekser tâbi’inin re’yi ve huccâcın akdâmıyla hatt-i merkum ile mestur olmağla (innâ nahnu nezzelna’z-zikr ve ene lehu le-hâfizûn) nazm-i celîliu’ş-şânının sırrı bu yoldan dahi zahir olmuştur.

* Fıkra-i merkume Ebu’s-Su’ûd Efendi merhum ile Kınalızâde merhumun beynlerinde cereyan eden latîfe-i meşhureye işarettir.

* Emsile-i Arabiyyede ef’âl-i mechulenin terceme-i Türkiyyeleri lafzen ve manen galat olduğu.

* Teşhîzen li’l-ezhân zikr olunmuştur.

*( Farsîde balıkçın derler.

12* Bu bölüm günümüz Türkçesine tam olarak çeviri değildir. Genel olarak bahs edilen konular belirtilmiştir.

13* Önsözün sayfa aralığı verilmiş ve açıklamalarla tamamlanmıştır. Diğer sayfalar sayfa numaralarıyla belirtilmiştir.

14* Terimler sözlük dizini oluşturulurken terimlerin geçtiği sayfalar belirtilmiştir. Terim sayfada birkaç kere geçsede dizinde bir kere belirtilmiştir. Anlam verilirken bazı terimler birkaç eki kapsamaktadır. Burada sadece bir ek verilmiştir, diğerleri …. şeklinde belirtilmiştir. Zor anlaşılır veya karışma ihtimali olan durumlarda birer örnek verilmiştir.