Zaman budaq cüMLƏSİNİn funksional-qrammatik xüsusiYYƏTLƏRİ

3.2. İngilis dili zaman budaq cümlələrinin Azərbaycan dilinə tərcümə variantları

Hər bir dilin quruluşu onun daxili qanunları ilə əlaqədar məsələ hesab edilir. Dillər öz qrammatik quruluşlarına görə ayrı-ayrı qrammatik vasitələrdən eyni dərəcədə istifadə etmir. Qrammatik mənanın maddi əsası və onun mənbəyi qrammatik vasitədir. Hər bir qrammatik məna yalnız qrammatik vasitə zəminində meydana çıxa bilir. Dünya dillərində qrammatik vasitələrə şəkilçi, fleksiya, köməkçi söz, sözönülər, artikl, suppletivizm və s. daxildir.

İngilis dili üçün nitq prosesində artikl, sözönü, köməkçi sözlər kimi qrammatik vasitələr böyük rola malikdir. Onların əmələ gəlməsi dilin inkişafı prosesinin nəticəsi kimi meydana çıxır. Sadalananlar flektiv dillərə xas olan qrammatik vasitələrdir. Aqlütinativ dillərdən olan Azərbaycan dilində sözönü əvəzinə hal şəkilçiləri və qoşmalar işlənir.

Sözönülər sözün əvvəlində gələrək sözlər arasında tabelilik əlaqəsinin yaranmasına xidmət edir. İngilis dilində sözönülər bilavasitə qrammatik məna yaradıcısı kimi istifadə olunur. Semantik baxımdan ingilis dilindəki zaman bildirən sözönülər Azərbaycan dilindəki hal şəkilçilərinə və qoşmalara uyğun gəlir.

Dil vahidlərinin transformasiyası tərcümə nəzəriyyəsinin mürəkkəb və aktual problemlərindən sayılır. Bu problemə L.S.Barxudarov belə yanaşır: “Tərcümə vahidi dedikdə biz çıxış mətnində elə vahidi nəzərdə tuturuq ki, tərcümə mətnində ona uyğunluq tapıla bilsin, lakin onun tərkib hissələrinə ayrılıqda tərcümə mətnində uyğunluq olmaya bilər.” [70, s. 175].

Müasir dilçilikdə dil səviyyələrinin iyerarxiyası fonem, morfem, söz, söz birləşməsi, cümlə və mətn aspektlərində fərqləndirilir. Müxtəlifsistemli dillərdə dil vahidləri də həmin səviyyələr üzrə tərcüməyə cəlb olunur.

Zərflik budaq cümləsinin bir növü zaman budaq cümləsi cümlə, mürəkkəb cümlə səviyyəsində tərcümə edilərək öz semantikasını qoruyub saxlaya bilir. Bu zaman cümlənin formal görünüşündə hər bir dilin daxili qanunauyğunluqları ilə əlaqədar fərqli növlər, tiplər, baş və budaq cümləni bağlayan vasitələr üzə çıxır. Tərcümə transformasiyaları yaranır. Mürəkkəb cümlə səviyyəsində sintaktik əvəzetmələr meydana çıxır. Mürəkkəb cümlə sadə, sadə cümlə mürəkkəb, baş və budaq cümlələr feili tərkiblərlə, bağlayıcı tip budaq cümlələr bağlayıcısız tip budaq cümlələrlə əvəzlənə bilir. Məsələn, aşağıdakı zaman konstruksiyasında budaq cümlə ilə feili tərkiblər arasında üslubi əvəzetmə baş vermişdir:

While I was eating my eggs, these two nuns with suitcases and all… came in // Я ел яичницу, когда вошли две монахини с чемоданишками и сумками // Nə vaxt ki, iki monax qadın çamadan və çanta ilə içəri daxil oldu, o zaman mən qayğanaq yeyirdim // İki monax qadın çamadan və çanta ilə içəri girəndə mən qayğanaq yeyirdim.

Bəzən sadə cümlə mürəkkəb cümləyə transformasiya olunur. Məsələn: müqayisə et: .. It was the Saturday of the football game with Saxon Hall…// Началось это в субботу, когда шел футбольный матч с Сэксенхоллом // Bu şənbə günü o zaman başladı ki, Seksenhollda futbol matçı gedirdi.

Bu cür leksik-qrammatik komplekslər çox vaxt üslubi məqamlarla bağlı olur.

Tərcümə prosesində ekvivalentlər katalizator rolunu oynayır. Onların rolunu şifahi nitqdə qiymətləndirmək heç də asan deyil. Ekvivalent deyəndə tərcümə olunan dil vahidinin tərcümə olunduğu dildə düzgün uyğunluğu nəzərdə tutulur. Ekvivalent kontekstdən asılı olmayan, daim eyni mənalı (sintaktik sinonimlik) uyğunluqdur. Tərcümə prosesində:

a) bir dildəki budaq cümlənin tərkibi o biri dildə tamam dəyişir;

b) budaq cümlənin xarici strukturu dəyişir, yəni bir cümlə tipi digəri ilə əvəzlənə bilir.

c) tam identiklik yaranır, cümlə olduğu kimi qalır. Buna hərfi tərcümə də demək olar.

Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, bu tipli mövzuların müxtəlifsistemli dillərin materialları əsasında öyrənilməsinin əhəmiyyəti bir də tərcümə prosesi ilə bağlı meydana çıxır. Zaman budaq cümləsinin bir dildən digərinə tərcüməsi prosesində uyğunluğun, müvafiqliyin 3 dərəcəsi müəyyənləşdirilmişdir.

1. İfadə olunma, eləcə də ənənəvi qopub-qalmış dil təmasları ilə müəyyənləşən ekvivalentlər;

2. Variant uyğunluğu və ya kontekstual müvafiqlik;

3. Tərcümə transformasiyalarının bütün növləri [133].

Ekvivalent uyğunluq dil sahəsinə, digər iki uyğunluq isə nitq sahəsinə aid edilir.

Tipoloji cəhətdən bir dilin cümləsinin digər dilin cümləsi ilə ifadə olunmasında tərcümə çox mühüm və aparıcı rol oynayır. Sintaktik vahidin verilmə üsulları deyərkən, şübhəsiz, tərcümə yolları başa düşülür. Yəni müxtəlifsistemli dillərin cümlə konstruksiyaları bir-birinə necə çevrilir və bunun yolları hansılardır.

Qarşılaşdırılan dillərin mürəkkəb cümlə sintaksisində zaman budaq cümləsi əsas yerlərdən birini tutur. Budaq cümlənin bu növü hər iki dildə zaman anlayışını, zaman koordinatlarını müstəqil şəkildə təzahür etdirir.

Zaman budaq cümləsinin hər iki dilin bədii ədəbiyyatında işlənmə tezliyi nisbətən geniş dairədədir. Tədqiqat boyu ingilis dilindən Azərbaycan dilinə çevrilmiş bədii nümunələr üzrə orijinalla tərcümə variantları qarşılaşdırılmışdır. Bunun əsasında ingilis dilində zaman budaq cümləsinin Azərbaycan dilinə tərcümə vasitələri üzə çıxarılmışdır. Müəyyənləşdirilmişdir ki, ingilis dilinin zaman budaq cümlələri Azərbaycan dilinə aşağıdakı üsullarla çevrilə bilir:

1. Zaman budaq cümləsi ilə. Məsələn: