Zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Birinchidan. Tarixiy va madaniy boyliklarga nisbatan mulkiy huquqlar
rejimi.
Tarixiy va madaniy boyliklar, masalan, artefaktlar, san'at asarlari va madaniy meros ob'ektlari muhim madaniy, tarixiy va pul qiymatiga ega bo'lgan jamiyat yoki jamiyatning qimmatli mulki hisoblanadi. Ushbu aktivlar nafaqat o'zining ichki qiymati, balki jamoaning umumiy xotirasi va o'ziga xosligini saqlashdagi roli uchun ham muhimdir. Shu sababli, ushbu boyliklarni himoya
Demak,tarixiy va madaniy boyliklarga to`xtaladigan bo`lsak,tarixdan ma’lumki o`timishda mohir ustalar tomonidan qurilgan inshoatlar obidalar,buyumlar rassomchilik namunalari, sopol buyumlari, temir va qimmatbaho metal ashyolardan tayyorlangan jismlar va boshqalar shular jumlasidandir.
Mulk huquqi deganda shaxslar yoki guruhlarning mulkka ega bo'lgan qonuniy huquq va manfaatlari, shu jumladan undan foydalanish, egalik qilish va tasarruf etish huquqi tushuniladi. Tarixiy va madaniy boyliklar kontekstida mulk huquqi shaxslar, oilalar, jamoalar yoki hukumatlarga tegishli bo'lishi mumkin.
Avvalo, asosiy qonunchilik hujjatlarimiz orqali tahil qilib olsak.
O`zbekiston Respublikasi konstitutsiyaning 41-moddasining birinchi qismiga ko`ra:
Har bir shaxs mulkdor bo`lish huquqiga ega.
Yuqoridagi jumlaga tayangan holda savol tug`ilishi mumkin. Har bir shaxs mulkdor bo`la olar ekan, aslida mulkdorning huquqlari nimalardan iborat va mulk huquqi deganda nimani tushunamiz.Ushbu savolga javobi Fuqolik Kodeksning 164-moddasida berilgan. Unga ko`ra:
Mulk huquqi shaxsning o‘ziga qarashli mol-mulkka o‘z xohishi bilan va o‘z manfaatlarini ko‘zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o‘zining mulk huquqini, kim tomonidan bo‘lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqidan iboratdir. Mulk huquqi muddatsizdir.
Mulk shakllariga ko`ra: xususiy mulk va ommaviy mulk (FK 167-modda) Xususiy mulk:
Xususiy mulk deganda jismoniy yoki nodavlat tashkilotlarga tegishli bo'lgan mulk tushuniladi. U yer, binolar, transport vositalari, pul, intellektual mulk va shaxsiy mulkni o'z ichiga olgan moddiy va nomoddiy resurslarning keng doirasini o'z ichiga oladi. Xususiy mulkning asosiy xususiyati shundaki, u undan foydalanish, foydalanish va tasarruf etish bo'yicha mutlaq huquqlarga ega bo'lgan aniq shaxslar yoki guruhlarga tegishlidir.
Jamoat mulki:
Jamoat mulki deganda butun jamiyat nomidan davlat yoki davlat muassasalariga tegishli bo'lgan aktivlar tushuniladi. U ijtimoiy foydalanish yoki manfaat uchun boshqariladigan parklar, tarixiy va ma’daniy yodgorliklar, yo'llar, jamoat binolari, maktablar, kutubxonalar, kommunal xizmatlar (masalan, suv ta'minoti tizimlari) va tabiiy resurslar (masalan, o'rmonlar yoki foydali qazilmalar konlari) kabi resurslarni o'z ichiga oladi.
Jamoat mulkiga egalik qilish va nazorat qilish ko'pincha qonunlar, qoidalar va ma'muriy organlar tomonidan tartibga solinadi. Ushbu sub'ektlar davlat mulkini saqlash, ulardan foydalanishni taqsimlash va davlat ehtiyojlari uchun foydalanishni ta'minlash uchun javobgardir. Davlat mulki ko'pincha soliqlar yoki davlat daromadlarining boshqa shakllari orqali moliyalashtiriladi.
Jamoat mulki jamiyat faoliyati uchun zarur bo'lgan muhim xizmatlar va infratuzilmani ta'minlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. U barcha fuqarolarga foyda keltiradigan, ijtimoiy hamjihatlikka, resurslardan teng foydalanishga va jamoat tovarlari bilan ta'minlashga yordam beradigan umumiy manba bo'lib xizmat qiladi.
Xususiy va jamoat mulkining tasnifi mulkning egaligi, nazorati va maqsadiga asoslanadi. Xususiy mulk jismoniy yoki nodavlat tashkilotlarga tegishli bo'lib, asosan shaxsiy manfaat yoki shaxsiy maqsadlarda foydalaniladi. Boshqa tomondan, jamoat mulki davlat yoki jamoat muassasalariga tegishli bo'lib, jamoa farovonligi yoki jamoat manfaati uchun boshqariladi.
Tarixiy-madaniy boyliklarga nisbatan mulkiy huquqlar rejimi murakkab bo‘lib, yurisdiktsiya va mulk turiga qarab o‘zgaradi. Biroq, amal qiladigan ba'zi umumiy tamoyillar mavjud:
Madaniy-tarixiy ahamiyatga egalikni muhofaza qilish: mulk huquqi rejimi boyliklarning madaniy va tarixiy ahamiyatini himoya qilishni birinchi o'ringa qo'yishi kerak. Bu aktivlardan foydalanish va o'zgartirish bo'yicha cheklovlarni, shuningdek, konservatsiya servitutlarini yoki jamoat ishonchlarini o'rnatishni o'z ichiga olishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, tasniflash turli xil huquqiy tizimlar va jamiyatlarda farq qilishi mumkin. Xususiy mulk huquqlarining ko'lami va jamoat mulki doirasiga madaniy me'yorlar, tarixiy omillar, siyosiy mafkuralar va qonunchilik asoslari ta'sir qilishi mumkin. Ba'zi jamiyatlar yakka tartibdagi mulkchilik va xususiy tadbirkorlikni kuchliroq ta'kidlashi mumkin, boshqalari esa jamoaviy mulkchilik va resurslar ustidan jamoatchilik nazoratini birinchi o'ringa qo'yishi mumkin.
Kazusdan kelib chiqqan holda shuni ayta olamizki ma’daniy yogorliklar davlat mulki hisoblanib,mulkini boshqaruvchi subyektlari davlatning vakolatli organlari hisoblanadi. Demak, kazusda berilgan mahaliy hokimyat organlari bu sohada ma’lum bir miqiyosda vakolatga ega. Bu haqida keyingi o’rinlarda ko’proq ma’lumotlar keltirib o’tamiz.