Zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Ikkinchidan: Tarixiy-madaniy boyliklardan tijorat maqsadida foydalanishning huquqiy hamda ilmiy-nazariy asoslarining tahlili.
Tarixiy va madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanish murakkab va ko‘p qirrali mavzu bo‘lib, u ham huquqiy, ham ilmiy-nazariy mulohazalarni o‘z ichiga oladi. Huquqiy nuqtai nazardan, tarixiy va madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanish yurisdiktsiyaga qarab turlicha bo'lgan turli xil qonunlar va qoidalar bilan tartibga solinadi. Ushbu qonunlar va qoidalarga intellektual mulk to'g'risidagi qonunlar, madaniy meros to'g'risidagi qonunlar va qadimiylik to'g'risidagi qonunlar va boshqalar kiradi¹¹.
Tarixiy va madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanishda asosiy huquqiy masalalardan biri bu egalik va nazorat masalasidir. Ushbu resurslar kimga tegishli va ulardan qanday foydalanishni nazorat qilish uchun ular qanday huquqlarga ega? Ko'p hollarda tarixiy va madaniy resurslarga egalik qilish va nazorat qilish turli tomonlar, masalan, hukumat, xususiy shaxslar yoki madaniy muassasalar o'rtasida bo'linishi mumkin.
Ilmiy-nazariy nuqtai nazardan, tarixiy va madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanish ham murakkab masaladir. Madaniy resurslar nafaqat jismlar yoki ob'ektlar, balki ular kelib chiqqan jamoalarning tarixi, an'analari va madaniy amaliyotlarini ham ifodalaydi. Shu sababli, ulardan tijorat maqsadlarida foydalanish hurmatsizlik yoki ekspluatatsiya sifatida ishlatilmasligini ta'minlash uchun ehtiyotkorlik bilan ko'rib chiqilishi kerak².
Tarixiy va madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanishning ilmiy-nazariy yondashuvlaridan biri “madaniy merosni boshqarish” tushunchasidir. Bu yondashuv kelajak avlodlar uchun madaniy boyliklarni saqlash va himoya qilish muhimligini ta'kidlaydi, shu bilan birga ulardan foydalanish va qadrlash imkonini beradi. Bu madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanish bilan ularni saqlash va saqlashni muvozanatlash va ulardan foydalanish hurmat va madaniyatga mos tarzda amalga oshirilishini ta'minlashni o'z ichiga olishi mumkin.
Ushbu tahlilda biz O‘zbekistonda tarixiy va madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanish bilan bo`g`liq bo`lgan asosiy huquqiy va ilmiy-nazariy jihatlarni ko‘rib chiqamiz.
Huquqiy asoslar:

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: Konstitutsiya O‘zbekistonning oliy qonuni bo‘lib xizmat qiladi va tarixiy-madaniy merosni muhofaza qilish va targ‘ib qilishning umumiy huquqiy asoslarini belgilaydi. 37-modda madaniy merosni asrash va rivojlantirish huquqini kafolatlaydi, uning kelajak avlodlar uchun ahamiyatini ta’kidlaydi.
   
2. 
   “Madaniy meros to‘g‘risida”gi qonun: 1998-yilda qabul qilingan “Madaniy meros to‘g‘risida”gi qonun O‘zbekistonda tarixiy va madaniy boyliklarni muhofaza qilish, asrash va ulardan foydalanishni tartibga soluvchi asosiy qonunchilik hujjatidir. U ushbu resurslardan tijorat maqsadlarida foydalanishning huquqiy asoslarini belgilaydi, ularni aniqlash, ro'yxatga olish va boshqarish tartiblarini belgilaydi.
   
3. 
   Prezident farmonlari: O‘zbekiston Prezidentining tarixiy-madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanishni rag‘batlantirishga qaratilgan bir qancha farmonlari chiqdi. Ushbu farmonlarda davlat-xususiy sheriklik, sarmoyani rag‘batlantirish, meros ob’ektlari atrofida turizm infratuzilmasini rivojlantirish bo‘yicha yo‘riqnomalar belgilangan.
   
4. 
   Litsenziyalash va ruxsat berish qoidalari: Tarixiy va madaniy resurslardan tijorat maqsadlarida foydalanish ko'pincha maxsus litsenziyalar yoki ruxsatnomalarni talab qiladi. Ushbu qoidalar ushbu sektorda faoliyat yuritayotgan korxonalar ekspertiza, moliyaviy imkoniyatlar va tabiatni muhofaza qilish standartlariga rioya qilish bilan bog'liq ma'lum mezonlarga javob berishini ta'minlaydi.
   
5. 
   Intellektual mulk qonunlari: Intellektual mulk qonunlari tarixiy va madaniy resurslar bilan bog'liq an'anaviy bilimlarni himoya qilishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ular mahalliy amaliyotlar, hunarmandchilik va an'anaviy san'atni ruxsatsiz tijorat ekspluatatsiyasidan himoya qiladi.
   

Ilmiy-nazariy asoslar:

1. 
   “Arxeologiya va antropologiya: Arxeologik tadqiqotlar resurslarning tarixiy va madaniy ahamiyati haqida qimmatli ma’lumotlarni beradi. U tijorat salohiyatiga ega boʻlgan artefaktlar, inshootlar va obʼyektlarni aniqlashga yordam beradi hamda Oʻzbekistonning boy merosini tushunishga hissa qoʻshadi.
   
2. 
   Merosni saqlash tamoyillari: Tarixiy va madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanishning ilmiy-nazariy asosi merosni saqlash tamoyillarida yotadi. Ushbu tamoyillar barqaror rivojlanish, jamoatchilik ishtiroki va tijorat korxonalarida haqiqiylikni saqlash muhimligini ta'kidlaydi.
   
3. 
   Turizmni rivojlantirish strategiyalari: Turizmni rivojlantirish strategiyalari bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy-nazariy tadqiqotlar tarixiy va madaniy resurslardan tijorat maqsadlarida foydalanishni shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu meros ob'ektlariga salbiy ta'sirlarni minimallashtirish bilan birga iqtisodiy foyda keltiradigan barqaror turizm mahsulotlarini yaratish bo'yicha bozor tendentsiyalari, tashrif buyuruvchilarning afzalliklari va eng yaxshi amaliyotlarini aniqlashga yordam beradi”³.
   

Yuqorida keltirilgan huquqiy va ilmiy-nazariy asoslar O‘zbekistonda tarixiy va madaniy boyliklardan tijorat maqsadlarida foydalanishning har tomonlama asoslarini yaratadi. Ular ushbu resurslarni muhofaza qilish, saqlash va barqaror foydalanishni ta'minlaydi, shuningdek, iqtisodiy rivojlanish va madaniy almashinuvni rag'batlantiradi.