Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

 

Unli fonemalar sistemasi 

Tilning  uch  darajadagi  (yuqori,  o`rta  va  quyi)  ko`tarilish  va  lablanish-

lablanmaslik  belgalari  kuchli  pozitsiyadagi  unli  fonemlarning  asosiy  (konstitutiv) 

belgilari hisoblanadi. Unlilar qatori (old qator, o`rta qator, va orqa qator) so`z shakl 

tarkibidagi  pozitsiyaga  bog`liq  bo`lgan  belgi  bo`lganligi  uchun  unlilarining  asosiy 

belgilari  qatoriga  kirmaydi.  Unli  fonemalarning  asosiy  belgilariga  ko`ra  tasnifini 

quyidagi jadvalda ko`ring: 

Unlifonemala

r 

 

Asosiy belgilari 

Tilning ko`tarilish darajasi 

Lablangan belgisi bor-yo`qligi 

yuqori 

o`rta 

quyi 

lablangan 

lablanmagan 

i 

+ 

 

 

 

+ 

u 

+ 

 

 

+ 

 

u 

 

+ 

 

+ 

 

o 

 

 

+ 

+ 

 

e 

 

+ 

 

 

+ 

a 

 

 

+ 

 

+ 

 

Jadvaldan ko`rinib turubdiki, tilning ko`tarilish darajasiga ko`ra o`zbek tilining 

unli  fonemalari  oppozitsiyasi  "uch  pog`onali",  lablanish  belgisiga  ko`ra  ikki  sinfli 

to`rtburchak sistemadir.  

 

 

Keng   

 

o 

 a  

o`rta keng    

u 

 e  

 

---

 

50 

(o`rta tor) 

tor   

 

u  

i 

Lablanish belgisi tor unlidan keng unliga qarab kuchsizlanib boradi: u- kuchli 

lablangan, u - kuchsizroq lablangan, o - o`ta kuchsiz lablangan. 

YUqoridagi unli fonemalar tilning ko`tarilish darajasiga ko`ra bo`linishida (o, 

a,  u,  e,  o`,  i)  kenglik,  torlik  belgilari  shu  mikrostruktura  elementlari  uchun 

birlashtiruvchi,  makrostrukturalar  uchun  esa  farqlovchi  belgi  rolini  o`ynaydi.  Bu 

unlilar  bir  belgiga  asoslangan  quyidagi  teng  huquqli  oppozitsiyalarni  hosil  qilishi 

mumkin:  lablanish  belgisining  bor-yo`qligiga  ko`ra  (o-a,  u-e,  i-u),  kompaktlik  - 

diffuzlik  belgisiga  ko`ra,  umumiy  lablanish  belgasiga  ko`ra:  o(kompakt  ochiq)  -  u 

(diffuz,  yopiq),  a  (kompakt,  ochiq),  i  (diffuz,  yopiq)  shu  bilan  birga  bu  ikki 

oppozitsiya a`zolari o`rta ko`tarilish (yarim ochiq, yarim yopiq) unlilariga bir tomon 

dan, "kompakt-kompakt", ikkinchi tomondan, “diffuz-diffuz emaslik" belgisiga ko`ra 

oppozitsiyaga kirishadi: 

o (kompakt) - u (kompakt emas) 

a (kompakt) - o (kompakt emas) 

i (diffuz) - e (diffuz emas) 

u (diffuz) - o` (diffuz emas) 

Unlilarning  yuqoridagidek  oppozitsiyasini  A.M.  SHcherbak  shunday  aks 

ettiradi. 

a-e, e-i lablanmagan(oddiy tonnalik)  

o-o`, o`-u lablangan (bemol’ tonnalik)  

ochiq yopiq 

yarim yopiq  

ochiq yopiq 

A.A.Abduazizov  o`zbek  tili  unlilarini  ikki  farqlovchi  belgisiga  ko`ra  ham 

oppozitsiyasini ko`rsatadi. Bunga asosan unlilar quyidagicha oppozitsiyaga kirishadi: 

(i-u) yopiq lablanmagan - yarim yopiq lablangan: 

(i-o) yopiq lablanmagan - yarim yopiq lablangan  

(e-o) yarim yopiq, lablanmagan- ochiq lablangan 

---

 

51 

(a-u) ochiq lablanmagan- yopiq lablangan. 

Ko`rinib turibdiki, o`zbek tili unlilarning bir belgi asosida farqlanuvchi uchta 

oppozitsiyasi,  ikki  belgi  asosida  farqlanuvchi  oltita  (unda  lablanish  belgisi  bilan 

tilning  ko`tarilish  darajasi  belgisi  olinadi)  jami  9  ta  unlilar  oppozitsiyasi  mavjud. 

Agar lablanish belgisi bilan tilning ko`tarilish belgisi alohida olinsa, o`zbek tilida 13 

ta unlilar oppozitsiyasi mavjud bo`ladi.