Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Davr xarajatlari deyilganda – bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi. Davr xarajatlari
tarkibiga mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan xo‘jalik
sarflari kiritiladi. Ularni yuzaga chiqish shakli va o‘rniga qarab
quyidagilarga ajratish mumkin.
- sotish xarajatlari;
- ma’muriy xarajatlar;
- boshqa umumxo‘jalik xarajatlari.
Sotish xarajatlari «Mahsulot (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)lar
ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalar
382
ning shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq to‘g‘ridan
to‘g‘ri korxona faoliyati natijaviyligi bilan bog‘lanishi tartiblangan.
Sotish xarajatlari mahsulotlarni xaridor va buyurtmachilarga ortib
jo‘natish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni o‘z ichiga oladi.
Sotish xarajatlarini ish haqi xarajatlari, ish haqidan ajratmalar,
material xarajatlari, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, reklama xarajatlari, ish va xizmatlar, boshqa xarajat moddalari
bo‘yicha tarkiblash va tahlil etish mumkin.
Sotish xarajatlarining qoplanishi korxonaning dastlab hisob
foydasidan amalga oshiriladi.
Ma’muriy xarajatlar qatoriga korxona boshqaruvi bilan bog‘liq
bo‘lgan xarajatlar kiritiladi va ularning korxona sarflari tarkibidagi
salmog‘i sezilarli ulushni tashkil etadi. Bu bevosita rahbarlar va boshqaruv apparatining xizmat xarajatlaridir.
Boshqa umumxo‘jalik xarajatlari qatoriga yuqoridagi tarkibga
kiritilmagan xarajatlar – ishlab chiqarishni takomillashtirish, o‘zlashtirish va yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiritiladi. Operatsion jarayonlardan olingan daromadlar
va yo‘qotishlar tahlili
Operatsion jarayonlardan olingan daromadlar qatoriga korxonaning
asosiy ishlab chiqarish faoliyatining mahsulot ishlab chiqarish va
sotishdan tashqari faoliyatidan olinadigan daromadlar kiritiladi. Ular
bo‘yicha xarajatlar va daromadlar qatori alohida tarkiblangan holda
umumiy summada moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotga tushiriladi.
Operatsion daromadlar va xarajatlar o‘zining sof qiymati bo‘yicha ham
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotga tushirilishi belgilangan.
Bunda operatsion jarayonlardan olingan daromadlar ular bo‘yicha
xarajatlar qiymatiga farqlangan holda hisobotga foyda yoki zarar
qatoriga tushiriladi.
384
Boshqa sotishlar bo‘yicha Respublika Soliq kodeksiga muvofiq alohida soliqlar to‘lovi qo‘llaniladi, shuningdek, mahsulot (ish va
xizmat)larni sotishga soliqlar daromad yoki tushumlarning bu qatori
bo‘yicha ham amal qiladi. Boshqa sotishlardan sof tushum summasi ham
mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushumni aniqlashdagi kabi
uslubiy bog‘lanishga ega.
Operatsion jarayonlardan daromadlar qatoriga quyidagilarni kiritish
mumkin. Korxonada ortiqcha sanalgan yoki foydalanilmayotgan asosiy
vositalarni sotishdan olingan natija, ularni hisobdan chiqarishdan
olingan natija, nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish va sotishdan
olingan natija, kapital qo‘yilmalar bo‘yicha natija, uzoq muddatli
ishlatishga olingan, lizing qo‘llovidan daromadlar, qimmatli qog‘ozlarni
sotishdan olingan daromadlar, kam baholi va tez eskiruvchi buyumlarni
sotishdan olingan daromadlar, material va xomashyolarni sotishdan
olingan daromadlar, valuta mablag‘larini sotishdan olingan daromadlar,
ular bo‘yicha sarflar va yo‘qotishlarni o‘z ichiga oladi.
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, biz tahlil qilayotgan korxonada
joriy yilda jami 106824 ming so‘mlik operatsion faoliyatdan foyda ko‘-
rilgan bo‘lsa, 189652 ming so‘mlik zarar ko‘rilgan. O‘tgan yilga nisbatan korxonaning operatsion faoliyatidan ko‘rgan foydasi 8187 ming
so‘mga, zarari esa 11398 ming so‘mga o‘sgan. Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, operatsion faoliyatdan ko‘rilgan foydaning asosini asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va sotish, xorijiy valutalarni sotish, materiallarni
sotishdan bo‘lgan foyda tashkil etgan. Operatsion faoliyatdan ko‘rilgan
zararlarning asosiy qismini esa asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va
sotish hisobiga, kam baholi va tez eskiruvchi buyumlarni sotish hisobiga
bo‘lgan. Qimmatli qog‘ozlar sotishdan olingan zarar summasi esa
hisobot yilida bir qadar kamayishiga erishilgan. Yuqoridagi korxona ma’lumotlarini tahlil etish bilan bir qatorda
mazkur korxona bilan hamkorlik qiluvchi boshqa bir xo‘jalik yurituvchi
subyektning asosiy faoliyatidagi moliyaviy natijalarini tahlil qilib
chiqamiz.
Foydaning shakllanishida asosiy ishlab chiqarish faoliyatining
natijasi salmoqli o‘rinni egallaydi.
AFKF = YaF – DX + BD
bunda:
AFKF – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda;
YaF – yalpi foyda;
DX – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatning boshqa daromadlari.
Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydaga bir necha omillar ta’sir etadi.
Omillar ta’sirini hisoblashdan oldin analitik jadval orqali sotishdan
kelgan sof tushumda sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi,
sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, operatsion xarajatlar va asosiy
faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko‘rilgan daromadlarning hisobot
davri va o‘tgan yillardagi tutgan ulushlari aniqlanadi. So‘ngra asosiy
faoliyatdan ko‘rilgan foydani sof tushumga bo‘lish orqali rentabellik
darajasi, ya’ni tushumning har so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda miqdori
aniqlanadi. Aniqlangan ko‘rsatkich ishtirokida har bir omilning foydaga
bo‘lgan ta’siri hisoblab topiladi. Yuqoridagi korxona ma’lumotlarini tahlil etish bilan bir qatorda
mazkur korxona bilan hamkorlik qiluvchi boshqa bir xo‘jalik yurituvchi
subyektning asosiy faoliyatidagi moliyaviy natijalarini tahlil qilib
chiqamiz.
Foydaning shakllanishida asosiy ishlab chiqarish faoliyatining
natijasi salmoqli o‘rinni egallaydi.
AFKF = YaF – DX + BD
bunda:
AFKF – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda;
YaF – yalpi foyda;
DX – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatning boshqa daromadlari.
Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydaga bir necha omillar ta’sir etadi.
Omillar ta’sirini hisoblashdan oldin analitik jadval orqali sotishdan
kelgan sof tushumda sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi,
sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, operatsion xarajatlar va asosiy
faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko‘rilgan daromadlarning hisobot
davri va o‘tgan yillardagi tutgan ulushlari aniqlanadi. So‘ngra asosiy
faoliyatdan ko‘rilgan foydani sof tushumga bo‘lish orqali rentabellik
darajasi, ya’ni tushumning har so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda miqdori
aniqlanadi. Aniqlangan ko‘rsatkich ishtirokida har bir omilning foydaga
bo‘lgan ta’siri hisoblab topiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy faoliyat bo‘yicha
xarajatlarga quyidagilar kiradi:
- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan
hisob stavkalari darajasida va ulardan ortiqcha olingan qisqa muddatli
hamda uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha, shu jumladan, to‘lov muddati
o‘tgan va uzaytirilgan ssudalar bo‘yicha to‘lovlar.
- Mulkni uzoq muddatli ijaraga olish (lizing) bo‘yicha foizlarni
to‘lash xarajatlari.
- Chet el valutasi bilan muomalalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlaridan zararlar.
- Sarflangan (qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba korxonalarga va hokazolarga) mablag‘larni qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar.
- O‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq
xarajatlar.
- Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan,
salbiy diskont.
Moliyaviy faoliyatdan olingan natija korxona faoliyat natijaviyligining alohida hisob qatori sifatida tarkiblanadi va tahlil etiladi.
Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va zararlar korxonaning fond
bozori, moliya bozoridagi faoliyatidan keladigan natijalarni o‘z ichiga
oladi. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar qatori «Mahsulot
(ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan xarajatlar, mahsulot (ish va
xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va moliyaviy
natijalarning shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq tarkiblanadi. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarning korxonalarning
jami hisob foydasi tarkibidagi salmog‘i so‘nggi yillarda bir qadar o‘sib
bormoqda. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar qatoriga
quyidagilarni kiritish mumkin. Masalan, boshqa korxonalar foaoliyatida
hissali qatnashishdan olingan daromadlar, valuta mablag‘larining kurs
o‘zgarishidan olingan daromadlar, boshqa korxonalarga, sho‘ba va
qo‘shma korxonalarga berilgan qarzlar bo‘yicha olingan daromadlar,
foizlar bo‘yicha olingan va to‘langan daromadlar, aksiyalar bo‘yicha
olingan dividendlar summasi.
Tahlilda ularning rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy
o‘zgarishlariga baho beriladi hamda uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi
omillar o‘rganiladi.
Ta’sir etuvchi omillar har bir tarkib qator bo‘yicha alohida va
umumiy asosda o‘rganiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy faoliyat bo‘yicha
xarajatlarga quyidagilar kiradi:
- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan
hisob stavkalari darajasida va ulardan ortiqcha olingan qisqa muddatli
hamda uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha, shu jumladan, to‘lov muddati
o‘tgan va uzaytirilgan ssudalar bo‘yicha to‘lovlar.
- Mulkni uzoq muddatli ijaraga olish (lizing) bo‘yicha foizlarni
to‘lash xarajatlari.
- Chet el valutasi bilan muomalalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlaridan zararlar.
- Sarflangan (qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba korxonalarga va hokazolarga) mablag‘larni qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar.
- O‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq
xarajatlar.
- Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan,
salbiy diskont.
Moliyaviy faoliyatdan olingan natija korxona faoliyat natijaviyligining alohida hisob qatori sifatida tarkiblanadi va tahlil etiladi.
Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va zararlar korxonaning fond
bozori, moliya bozoridagi faoliyatidan keladigan natijalarni o‘z ichiga
oladi. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar qatori «Mahsulot
(ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan xarajatlar, mahsulot (ish va
xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va moliyaviy
natijalarning shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq tarkiblanadi. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarning korxonalarning
jami hisob foydasi tarkibidagi salmog‘i so‘nggi yillarda bir qadar o‘sib
bormoqda. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar qatoriga
quyidagilarni kiritish mumkin. Masalan, boshqa korxonalar foaoliyatida
hissali qatnashishdan olingan daromadlar, valuta mablag‘larining kurs
o‘zgarishidan olingan daromadlar, boshqa korxonalarga, sho‘ba va
qo‘shma korxonalarga berilgan qarzlar bo‘yicha olingan daromadlar,
foizlar bo‘yicha olingan va to‘langan daromadlar, aksiyalar bo‘yicha
olingan dividendlar summasi.
Tahlilda ularning rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy
o‘zgarishlariga baho beriladi hamda uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi
omillar o‘rganiladi.
Ta’sir etuvchi omillar har bir tarkib qator bo‘yicha alohida va
umumiy asosda o‘rganiladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy faoliyat bo‘yicha
xarajatlarga quyidagilar kiradi:
- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan
hisob stavkalari darajasida va ulardan ortiqcha olingan qisqa muddatli
hamda uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha, shu jumladan, to‘lov muddati
o‘tgan va uzaytirilgan ssudalar bo‘yicha to‘lovlar.
- Mulkni uzoq muddatli ijaraga olish (lizing) bo‘yicha foizlarni
to‘lash xarajatlari.
- Chet el valutasi bilan muomalalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlaridan zararlar.
- Sarflangan (qimmatli qog‘ozlarga, sho‘ba korxonalarga va hokazolarga) mablag‘larni qayta baholashdan ko‘rilgan zararlar.
- O‘z qimmatli qog‘ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog‘liq
xarajatlar.
- Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan,
salbiy diskont.
Moliyaviy faoliyatdan olingan natija korxona faoliyat natijaviyligining alohida hisob qatori sifatida tarkiblanadi va tahlil etiladi.
Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va zararlar korxonaning fond
bozori, moliya bozoridagi faoliyatidan keladigan natijalarni o‘z ichiga
oladi. Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar qatori «Mahsulot
(ish va xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan xarajatlar, mahsulot (ish va
xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va moliyaviy
natijalarning shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq tarkiblanadi. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarning korxonalarning
jami hisob foydasi tarkibidagi salmog‘i so‘nggi yillarda bir qadar o‘sib
bormoqda. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar qatoriga
quyidagilarni kiritish mumkin. Masalan, boshqa korxonalar foaoliyatida
hissali qatnashishdan olingan daromadlar, valuta mablag‘larining kurs
o‘zgarishidan olingan daromadlar, boshqa korxonalarga, sho‘ba va
qo‘shma korxonalarga berilgan qarzlar bo‘yicha olingan daromadlar,
foizlar bo‘yicha olingan va to‘langan daromadlar, aksiyalar bo‘yicha
olingan dividendlar summasi.
Tahlilda ularning rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy
o‘zgarishlariga baho beriladi hamda uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi
omillar o‘rganiladi.
Ta’sir etuvchi omillar har bir tarkib qator bo‘yicha alohida va
umumiy asosda o‘rganiladi. . Korxona hisob foydasi (soliq to‘loviga
qadar foyda) tahlili
Korxona hisob foydasi va uning tarkibiga kiritiladigan qatorlar
to‘g‘risida yuqorida kengroq to‘xtalgan edik. Korxona hisob foydasi
asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan natija, moliyaviy
faoliyatdan natija, favqulodda faoliyatdan yoki holatlardan natijasi
jamlangan holda joriy davr bo‘yicha korxonaning hisob foydasi
aniqlanadi. Korxona hisob foydasi davlatning va axborot foydalanuvchilarining e’tibor shartidagi asosiy qator hisoblanadi. Daromad va
xarajatlar ularning yuzaga chiqish vaqti va o‘rni bo‘yicha yuritilgan
holda yakuniy natija ushbu qoida asosida tuziladi.
392
Korxona hisob foydasi yoki soliq to‘loviga qadar bo‘lgan foyda
(zarar) summasidan foyda (daromad) solig‘i va foydadan boshqa
soliqlar, to‘lovlar va ajratmalarni chegirish asosida korxonaning joriy
davr bo‘yicha sof foyda (zarar) summasi aniqlanadi. Respublikamiz
soliq qonunchiligiga muvofiq barcha xo‘jalik hisobidagi korxonalar
foyda (daromad) solig‘i to‘lovchilari hisoblanadi va ularning ayrim
guruhi bo‘yicha doimiy va vaqtinchalik imtiyozlar belgilangan.
Boshqa soliqli to‘lovlar qatoriga respublika va mahalliy budjetga
tushadigan ayrim tur soliqlar kiritiladi. Yagona soliq to‘loviga o‘tgan
korxonalarda ushbu soliq turi olingan daromaddan qat’iy stavkalarda
hisoblanadi va to‘lanadi. . Korxona hisob foydasi (soliq to‘loviga
qadar foyda) tahlili
Korxona hisob foydasi va uning tarkibiga kiritiladigan qatorlar
to‘g‘risida yuqorida kengroq to‘xtalgan edik. Korxona hisob foydasi
asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan natija, moliyaviy
faoliyatdan natija, favqulodda faoliyatdan yoki holatlardan natijasi
jamlangan holda joriy davr bo‘yicha korxonaning hisob foydasi
aniqlanadi. Korxona hisob foydasi davlatning va axborot foydalanuvchilarining e’tibor shartidagi asosiy qator hisoblanadi. Daromad va
xarajatlar ularning yuzaga chiqish vaqti va o‘rni bo‘yicha yuritilgan
holda yakuniy natija ushbu qoida asosida tuziladi.
392
Korxona hisob foydasi yoki soliq to‘loviga qadar bo‘lgan foyda
(zarar) summasidan foyda (daromad) solig‘i va foydadan boshqa
soliqlar, to‘lovlar va ajratmalarni chegirish asosida korxonaning joriy
davr bo‘yicha sof foyda (zarar) summasi aniqlanadi. Respublikamiz
soliq qonunchiligiga muvofiq barcha xo‘jalik hisobidagi korxonalar
foyda (daromad) solig‘i to‘lovchilari hisoblanadi va ularning ayrim
guruhi bo‘yicha doimiy va vaqtinchalik imtiyozlar belgilangan.
Boshqa soliqli to‘lovlar qatoriga respublika va mahalliy budjetga
tushadigan ayrim tur soliqlar kiritiladi. Yagona soliq to‘loviga o‘tgan
korxonalarda ushbu soliq turi olingan daromaddan qat’iy stavkalarda
hisoblanadi va to‘lanadi. Jadval ma’lumotlaridan shuni xulosa qilish mumkinki, tahlil qilinayotgan xo‘jalik subyektining hisobot davridagi sof foyda hajmi o‘tgan
yilga nisbatan 4843 ming so‘mga kamaygan. Uning o‘zgarishiga har
bitta ko‘rsatkichning ta’sirini farq qatoriga qarab baholash mumkin. Sof
foydaning kamayishiga asosan davr xarajatlarining keskin oshib
ketganligi hamda foydadan to‘langan soliq summasining o‘tgan yilga
nisbatan deyarli ikki marta ko‘payganligi sabab bo‘lgan. Masalan,
mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan yalpi foyda summasining o‘tgan yilga nisbatan 349154 ming so‘mga o‘sishi sof foyda
summasining shuncha o‘zgarishiga olib kelgan. Davr xarajatlari, asosiy
faoliyatning boshqa jarayonlaridan olingan zararlar summasining,
favqulodda zararlar summasining, foydadan soliqlar summasining
o‘tgan yillarga nisbatan o‘sishi natijasida korxona sof foydasi o‘tgan
yilga nisbatan 371618 ming so‘mga kamaygan. Barcha omillar ta’sirida sof foyda summasi o‘tgan yilga nisbatan
4843 ming so‘mga kamaygan, demak, korxonada foydani o‘stirish
yuzasidan 371618 ming so‘mlik ichki rezerv mavjud deyish mumkin.
Agar korxona ushbu qatorlar bo‘yicha o‘zining oldingi yil
ko‘rsatkichlarini saqlaganda edi yana qo‘shimcha tarzda shuncha foyda
olishi mumkin edi. Barcha omillar ta’sirida sof foyda summasi o‘tgan yilga nisbatan
4843 ming so‘mga kamaygan, demak, korxonada foydani o‘stirish
yuzasidan 371618 ming so‘mlik ichki rezerv mavjud deyish mumkin.
Agar korxona ushbu qatorlar bo‘yicha o‘zining oldingi yil
ko‘rsatkichlarini saqlaganda edi yana qo‘shimcha tarzda shuncha foyda
olishi mumkin edi. 395
sotishdan olingan foyda
R= 100 %.
sotishdan olingan tushum summasi
´