Ўzbekiston respublikasi

3. Sezgilarning reseptor va reflektor nazariyalari 
Sezgilarning reseptor nazariyasiga ko’ra, reseptor yoinki sezgi a'zolari ularga 
ta'sir qiluvchi qo’zqatuvchilarga nisbatan sust (passiv) javob qaytaradi, sezgilar 
sharakatga qarama-qarshi turuvchi sust jarayondir, sharakatning o’zi esa aksincha 
faol (aktiv)dir.
Shozirgi davrda sezgilarning reseptor nazariyasi mutlaqo sezgi jarayonining 
fiziologik mexanizmini ochib berishga yaroqsiz ekanligini qator tadqiqotchilar 
tomonidan ishonchli omillarga suyangan sholda ta'kidlab o’tilgandir.
Sezgi jarayonining faol (aktiv)ligini tan oluvchi nazariya - sezgilarning 
reflektor nazariyasi deb ataladi.
Ushbu fikrni asoslash uchun misollarga murojaat etaylik va shayvonot 
olamida aks ettirishni tashlil qilib ko’raylik. Shayvonlar va jonivorlarning sezgilari 
sust (passiv) xususiyatga emas, balki tashqi olam ta'sirining biologik ashamiyatga 
molik jishatlarini faol (aktiv) ravishda ajratgan sholda xatti-sharakatni amalga 
oshiradilar.
Masalan, bolari (asalari) bir xil turkumdagi gullarga nisbatan aralash 
sholdagi gullarga faol (aktiv)roq javob reaksiyasini bildiradi; qirqiy irish-chirish 
shidlariga, undan ko’ra suv o’tlarining ildizlari shidiga chaqqon sharakat qiladi. 
Mushuk sichqonning qitirlashiga e'tiborini kuchaytiradi, lekin xuddi shunga 
o’xshash kamerton tovushini keltirsak, aslo unga parvo sham qilib qo’lmaydi.
Bu omillar shuni ko’rsatib turibdiki, birinchidan, sezgilar faollik (aktivlik) 
xususiyatiga ega, ikkinchidan, ularning vujudga kelishida sharakat tarkiblari 
ishtirok etadi.
AqShlik psixolog Neffning ta'kidlashicha, mikroskop ostiga olib teriga igna 
sanchilsa, xuddi shu uchastkada (maydonda) reflektor sharakat reaksiyalari 
kuzatilgan; tomirning qisilishi, teri galvanik refleks (KGR), gosho ko’z sharakati, 
bo’yin muskullarining taranglashuvi, qo’lning sharakat reaksiyasi sodir bo’lishi 
mumkin.
Jashon psixologlari tomonidan narsalarning murakkab tomonlarini tanish, 
farqlash sharakatning ishtirokisiz amalga oshmasligi ta'kidlab o’tilgan. Masalan, 
ko’zni yumib jismni farqlash uchun qo’l bilan uni paypaslash kerak, aks sholda 
uning sholati, shakli, qattiq yoki yumshoqligi, qadir-budurligini bilib, sezib 
bo’lmaydi.

---

38 
I.M.Sechenovning fikriga ko’ra, jismni ko’z bilan idrok qilish uchun ko’z 
o’sha narsani "qidirsin", faqat shundagina maqsadga muvofiq sharakat yuzaga 
chiqqan bo’ladi. Shozirgi davrda psixologiya fanida ko’z sharakatlari nazariyasi 
ishlab chiqilgan bo’lib, ular va makro va mikro, ixtiyoriy shamda ixtiyorsiz 
ko’rinishlarga ajratiladi. Ular quyidagi nomlar bilan ifodalanadi: konvergent, 
divergent, gorizontal, vertikal, siklofuzion, torsion, version, vergent, sakkadik, 
tremor, dreyf, fliki kabilar. Ko’z sharakati yordami bilan fazoda o’rin almashib 
turgan jismlarni tanish, bilib olish va identifikasiyalash amalga oshiriladi. Ko’z 
sharakatlari uch juft tashqi muskullari, ya'ni miya bosh suyagining III, IV va VI 
juft nervlari orqali ro’yobga chiqadi. Ko’zning mikro va makro sharakatlari 
sezgining mexanizm rolini bajarish imkoniyatiga ega.
Eshitish sezgisi eshitish va tovush apparatlari tarkiblarining yaqin ishtirokida 
vujudga keladi. Shunday qilib, yuqoridagi muloshazalarga ko’ra, elementlar 
(sodda) faol reflektor jarayoni, shuningdek, murakkab faol reseptor faoliyat 
jarayoni (paypaslash, suratga tikilish kabilar) mavjud bo’lib, sezgilarning vujudga 
kelishini ta'minlab turadi.
Psixologik ma'lumotlarning tashliliga ko’ra, faol sharakatning shar qaysisi 
sezgining reflektor nazariyasidan iboratdir.