Ózbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleket universiteti Ko’rkem o’ner fakulteti ameliy psixologiya qanigelig’I

Kurs jumısınıń strukturalıq dúzilisi hám kólemi: Kurs jumısı 30 bet, Times New Romanda 14 liq shriftte, 1. 5 intervalda jazılǵan bolıp, 3 baptan: Kirisiw, Ádebiyatlar analizi, Tiykarǵı bólim, Juwmaqlardan ibarat. Usı jumista 3 suwretden paydalanılǵan.

I BAP. ÁDEBIYATLAR ANALIZI
Ámeliy psixologlar iskerligi - bul adamlardıń intellektual haqıyqatı, sonıń menen birge oǵan tásir etiwshi faktorlar. Bunnan tısqarı, eger akademikalıq psixologiyada, intellektual haqıyqatlıq bólek túsinikler, ilimiy teoriyaler hám jónelislerde ajıratılǵan bolsa, psixologiyalıq ámeliyattıń ayriqsha ózgesheligi sonda, onıń ayriqsha processleriniń birligine baylanıslı, pazıyletler, qábiletler. Sol sebepli psixolog - ámeliyatshı túrli mekteplerde hám psixoterapevtik ámeliyat baǵdarlarında islep shıǵılǵan hár qıylı usıllar kompleksinen paydalanıwǵa májbúr. Psixologdıń mantig'i - bul ilimiy izertlewler nátiyjelerin járdem ushın shaqırıq etkenlerdiń máplerin gózlep, olarǵa shaqırıq etkenler máplerin isletiwge qaratılǵan háreketler mantig'i esaplanadı. Bul sonı ańlatadıki, ámeliyatshı málim bir xızmet túrine belgi etkenler menen isleydi. Psixolog " klientlar" - psixologiyalıq járdemge mútáj bolǵan shaxslar menen isleydi. Psixolog - ámeliyatshı mudamı ilimiy izertlewler dawamında anıqlanǵan normaǵa baylanıslı. Ol zamanagóy psixologiyada norma haqqında hámme túsinik menen tanıs. Ámeliyatshı klienttiń qıyınshılıqların psixologiyalıq pán tiline awdarma etedi, olardı ulıwma psixologiyalıq teoriya kózqarasınan hám psixologiyalıq kesellikti anıqlaw qoyıw boyınsha xarakteristikalaydı. Psixolog -psipraktik klientler normadan normadan iyiwlerdi tártipke salıwǵa járdem beretuǵın professional arnawlı uqıp hám kónlikpelerdi qollaydı. Psixolog jumısınıń ulıwma mantig'i klienttiń jaǵdayın normal jaǵdayǵa qaytarıw arqalı xarakteristikalaw múmkin.
Onıń jumısında psixolog - ámeliyat professional dárejede basqarilishi kerek - etikalıq principlerde kórsetilgen etikalıq normalar :
1) sirga ámel qılıw principi.
Ámeliy psixologdıń iskerligi, sonıń menen birge, professional sır - qaǵıydaǵa qaray, birpara maǵlıwmatlar tek tar dóńgelekler ushın málim bolıwı múmkin. Bul klienttiń máplerin, sonıń menen birge psixologdıń ózi talap etedi. Bul wazıypa ápiwayı emes. Psixologdıń professional baylanısı sistemasındaǵı pozitsiya jaǵdayı hám jaǵdayı bul málim psixologiyalıq maǵlıwmatlardı usınıwı shárt. Bul túrdegi jeke maǵlıwmatlardıń talapları hám aǵayınları jaylastırılıwı múmkin. Psixologdıń professional qarızı klient tuwrısında kóplegen lawazımlı shaxslarǵa sıpatlama beriwine jol qoymaydı.
Birinshiden, psixolog klienttiń huqıqın hám jasırınlıǵın qorǵaw etedi. Kásiplik jasırınlıqǵa ámel qılıw dúnyanıń barlıq psixologların bóliw kóretuǵın jasırınlıq printsialini sáwlelendiredi. Usınıń menen birge, professional sır hám jasırınlıq olardıń shegaraları bar. Eger klient turmısı, den sawlıǵın, den sawlıǵın, párawanlıǵı yamasa basqa adamlardıń turmısı haqqında qandayda bir maǵlıwmat haqqında xabar bergen bolsa, ol jaǵdayda psixolog onı aldın alıw ushın sharalar kóredi.jáne bul basqa adamlardıń aralasıwın hám jarıyalawdı talap etiwi múmkin. Mısalı, psixolog hámledar shaxstıń óz janına qas qılıw, jınayat yamasa uydan bala atıw haqqındaǵı xabardı ocholmaydi. Klient mashqalasın kásiplesler menen talqılaw múmkinshiligi de jumıstıń baslanǵısh basqıshında da xabar berip atır.
2) ziyanlanmasliq principi.
Ziyanlanmasliq principi ámeliy psixologlardıń tiykarǵı principlerinen biri bolıp tabıladı, dep shama etken, bul klient menen óz-ara munasábetlerde alınǵan nátiyjeler buǵan zálel jetkizbewi kerek. Bul princip medicinalıq tıykarǵa iye. Ol psixologtin' den sawlıqtı saqlaw, social poziciyaǵa hám insaniyattı sheshiw ushın insaniy qábiletke tásir etetuǵın hár bir zatda psixologti hám hátte ataqlı konservatizmdi kesip, hátte belgili konservatizmdi kúshaytedı. Klient ózi haqqında ájayıp maǵlıwmatlardı alıw nátiyjesinde psixolog menen ushırasıw processinde jara alǵan bolıwı múmkin, onıń ne qılıw kerekligini bilmiydi. Bul olarǵa kerekli járdemdi tawa almasligi haqqındaǵı pikirlerdi kúsheytiwi múmkin. Psixologdıń nadurıs minez-qulqları klienttiń qaramligi hám passivligini qáliplestiriwi múmkin. Zálel, klienti ústinen húkimetke iye bolǵan adamlar menen psixologdıń itibarsızlıq minez-qulqı menen hám psixolog menen baylanısda bolǵanlardıń barlıǵın tutınıw etiwi múmkin. Psixolog zamanagóy ilimiy standartlarǵa juwap beretuǵın tek sınaqtan ótken texnikanı qóllawı kerek. Onıń barlıq jumısları, psixolog salawattı hám klienttiń ózliginiń qol qatılmaslıǵın sózsiz húrmet tiykarında qurılıs bolıp tabıladı. Ol insan huqıqları umumjahon deklaratsiyası tárepinen belgilengen tiykarǵı insan huqıqların húrmet etedi;
3) psixologiyalıq metodologiyalar hám juwmaqlardıń ob'yektsiyasining ilimiy tıykarlanıwı principi;4) kompleks kesellikti anıqlaw hám psixologiyalıq járdem principi. Bul birdey psixik mulkni kesellikti anıqlawlawda hár qıylı stilistik usıllardıń kombinatsiyasın, sonıń menen birge, tiyisli psixik ayrıqshalıqlarǵa jóneltirilgen usıllardıń kombinatsiyasın óz ishine aladı, izertlewdiń isenimliligin asırıw ;5) klientke salıstırǵanda súyinshi jáne onıń ózligine húrmet principi. Psixolog qabıllaw waqtında járdem beriw ushın shaqırıq etken kisi xotirjam hám qolay dep tán alınǵan shárt-shárayatlardı jaratadı. Psixolog dos sıpatında munasábetti kórsetedi, tıńlaw, túsiniw, túsiniw, klienttiń máseleleri hám máselelerin saldamlı túrde aytıp beriw;6 ) usınıs etilgen usınıslardıń natiyjeliligi principi, bunday usınıslar olarǵa berilgen ushın paydalı bolıwı kerek dep shama etedi;7) professional sheklewlerdiń principi psixolog óziniń kásiplik iskerliginiń aqıbetleri ushın juwapker bolıwı kerekligini shama etedi. Bul onıń professional múmkinshilikleri shegaraların anıq ańlatıwı kerek, tek tastıyıqlanǵan jumıs usılları qollanıladı.
Ámeliy psixologdıń etikalıq kodeksi.
Etikalıq koddıń turpayınıń etikalıq qaǵıydaları bir yamasa basqa baylanıslardıń bir yamasa basqa baylanısı tiykarında qurılǵan. Etikalıq kod jaqsı, yaǵnıy, yaǵnıy insaniyat hám tsivilizatsiya tariyxında, adamlarǵa payda keltiretuǵın, olar ushın payda keltiretuǵın hám olar ushın payda keltiretuǵın etikalıq normalarǵa tiykarlanadı. Kerisinshe, jawızlıq menen baylanıslı bolǵan taypalar, onıń baǵdarı, onıń keri, baxtsız, olarǵa zálel etkazadi.
Etikalıq kod huqıq emes, bálki etikalıq normalarǵa tiykarlanadı. Bul sonı ańlatadıki, bul kodtı buzıw sudqa tiyisli emes, ol jaǵdayda májbúrlew ilajların isletiwdi ámelge asıradı. Bunnan ayrıqsha bolıp esaplanıw, huqıqıy kod sudta, sonıń menen birge sud tárepinen buzılǵan hám sudlanǵan shaxslar tárepinen qozǵatılǵan shaxslarǵa salıstırǵanda zorlıqshı háreketlerdi sheshiwshi nızam normalariga tiykarlanadı.
Psixologiyalıq xızmet jáne onıń quramına kiretuǵın ámeliy psixologlardı basqarıw etikalıq kodı bir-birine tuwrı keletuǵın hám usınıs etetuǵın ámeliy psixologdıń anıq hám anıq huqıqıy sheshimine ıyelewi múmkin emes, sebebi olar anıq hám anıq huqıqıy sheshim bolıwı múmkin emes, sebebi olar anıq hám anıq huqıqıy sheshim bolıwı múmkin emes. Arnawlı bir social hámziyatdagi psixologdıń háreketlerin tártipke soluvchi huqıqıy normalar formasında. Ol kóbinese huqıqıy ámeliyatda jol qoyılmaytuǵın sezim hám sezimler tiykarında háreket etiwi hám qararlar qabıllawı kerek. Kóbinese psixolog psixologǵa psixologǵa, eń tuwrı qarar qabıl etiliwi yamasa erte, erte hám nadurıs qarar qabıl etilgeninen qorǵawlanǵan sezim-sezimler hám sezim.
Ámeliy psixologdıń etikalıq kodeksiniń normalari bir neshe derekler islep shıǵarılıp atır. Bul filosofiya, dinge sıyınıw, mádeniyat, úrp-ádetler, úrp-ádetler, dástúrler, náshebentler hám siyasat, etikalıq kodtı jaratıw hám iskerlik kórsetiw ushın etikalıq tárepten zárúrli bolǵan wazıypalardı soraw. Mısalı, filosofiyada, mısalı, " etika" dep atalǵan uzaq waqıt dawamında arnawlı bólim bar. Bul etikanıń ilimiy tariypini beredi, onıń kelip shıǵıwı, tiykarǵı etikalıq taypalar, olardıń insaniyat mádeniyatı hám tsivilizatsiyasi processinde ózgeriwi esaplanadı. Ásirler tásiriniń diniy qarawları birpara etikalıq principlerge iye, yaǵnıy olar ushın etikalıq nızamǵa iye. Mádeniyat jámiyette, shańaraqta, shańaraqta, tálim sistemasında, adamlardıń jeke hám biznes baylanısları boyınsha ámelge asırılıp atırǵan insaniy munasábetlerdiń normalarini óz ishine aladı. Social -psixologiyalıq insaniyat mádeniyatınıń strukturalıq bólimleri de úrp-ádetler hám dástúrler, etikalıq normalardıń social hám milliy ayriqsha mazaın támiyinleydi. Ideologiya hám siyasat, sonıń menen birge, mámleketlikler, xalıqlar, milletler, basqarıw partiyaları klassları, social gruppalar máplerine súyene otirip, etikalıq sananıń ayriqsha dáregi esaplanadı.
Adamlardıń kásiplik iskerligine tiykarlanǵan etikalıq kodeksning ayriqsha quramına, sonıń menen birge, biz soylesip atırǵan professional iskerliginiń ayriqsha qásiyetlerine baylanıslı. Usı waqıtta tálim sistemasında psixologiyalıq xızmet ashıldı hám iskerlik kórsetip atır hám iskerlik kórsetip atır hám iskerlik kórsetip atır hám jumıs aparıp atır. Tómende keltirilgen bunday koddıń variantı sonda, AQSh, Germaniya, Ispaniyada islep shıǵılǵan birpara hújjetlerdi analiz qılıw hám ulıwmalastırıwǵa tiykarlanǵan. Ol Rossiya Federatsiyasining tálim sistemasınıń jaǵdayın sáwlelendiriwshi qaǵıydalar menen tolısıp atır... Kásiplik ámeliy psixologdıń etikalıq kodeksine kiritilgen barlıq etikalıq normalar olar ámelge asırilatuǵın iskerlik baǵdarlarına bolıw múmkin. Bul poziciyasi, ámeliy psixolog balalardıń máplerine tásir etiwshi máselelerdi talqılawdan baslanadı ; Turmıstıń bunday jaǵdaylarında balanıń rawajlanıwınıń mápleri hár kim tárepinen buzılǵan bolsa ; Psixologdıń ózi balaǵa qaniqish qábiletine iye bolmaǵan yamasa ámelde qóllawǵa májbúr bolmaǵanda, ol hesh qanday maǵlıwmatqa iye emes hám sınaqtan ótkeriwge májbúrli jaǵdaylar ; Psixolog, ata-analar, oqıtıwshılar ortasında psixodiyalarning jarıyalainishi menen baylanıslı jaǵdaylarda rawajlanıp atırǵan munasábetler; Psixologdıń minez-qulqları balanıń táǵdiri hal etilgen jaǵdaylarda.
Tómende tálim sistemasındaǵı ámeliy psixolognı hárekettiń etikalıq bóleginen túrli jaǵdaylarda keltiretuǵın úlgili etikalıq kod :
1. Tálim sistemasındaǵı professional psixologdıń iskerligi balalar aldında bólek juwapkershilik menen ajralıp turadı.
2. Balanıń jeke mápleri oqıw shólkemi, basqa adamlar, úlkenler hám balalardıń máplerine qarsı bolǵan táǵdirde, psixolog óz wazıypaların maksimal dárejede qalıslıq menen orınlawǵa májbúr bolıp tabıladı.
3. Psixologdıń jumısı ǵárezsiz ǵárezsizlik hám avtonomiya principine tiykarlanadı. Onıń professional psixologiyalıq tábiyaatı tuwrısındaǵı sheshimi qatań hám tálim shólkemi, joqarı menejment shólkemleri tárepinen biykar etińmeydi.
4. Psixolog sheshimin bıykarlaw tekǵana joqarı maman psixologlardan ibarat hám tiyisli organǵa iye bolǵan arnawlı komissiyaǵa iye.
5. Balalar menen islewde psixolog hadallıq hám shın júrektenlik principlerı menen basqarıladı.
6. Balalarǵa járdem beriw ushın psixologdıń ózine isenim hám tiyisli huqıqlarǵa mútáj. Ol, óz gezeginde, oǵan maǵlıwmatlardı tuwrı isletiw ushın jeke juwapkerlikti keltirip shıǵaradı.
7. Tálim sistemasındaǵı ámeliy psixologdıń jumısı oǵada insaniy maqsetlerge erisiwge qaratılǵan bolıp, hár bir balanıń erkin intellektuallıq hám jeke rawajlanıw jolındaǵı sheklewlerdi alıp taslawdı óz ishine aladı.
8. Psixolog óz jumısın óz jumısın óz jumısın ashıp atır, onıń jekeligi, insan huqıqları umumjahon deklaratsiyası tárepinen belgilengen insan huqıqları boyınsha tıyanaqlı insan huqıqların ańlatıw hám aktiv túrde qorǵaw.
9. Psixolog balanıń jámiyet ushın mápleriniń tiykarǵı qorǵawshılarınan biri bolıp tabıladı.
10. Psixolog psixodiagnostik hám psixotokektsiya usılların tańlawda, sonıń menen birge onıń juwmaqları hám usınısları tańlawında ıqtıyatlılıq hám ıqtıyat bolıw kerek.