Zokirjon saidboboyev

3. Xonliklarning aholisi va iqtisodiy geografiyasi

XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligida 2 million atrofida aholi istiqomat qilar edi. Aholining katta qismi amirlikning sersuv vohalarida yashar, jazirama issiq, suvsizlik

140

hukmronlik qiluvchi Qizilqum sahrolari va chllari deyarli kimsasiz yastanib yotardi. Zarafshon vodiysida 300-350 ming, Qashqadaryo vohasida 500 ming, Surxondaryo vohasida 200 ming, Sharqiy Buxoroda 500 ming aholi yashar edi. Amirlikning yirik shaharlari — Buxoroda 60 ming, Samarqandda 50 mingga yaqin kishi istiqomat qilardi.

Aholi etnik jihatdan kpgina qavm-urulardan iborat blib, ularning qariyb 57 foizi zbeklar edi. zbeklar bir qancha elatlardan tashkil topgan blib, ular orasida manit, saroy, qnirot, jabu, qarluq, qalmoq, nayman, qipchoq, ming, yuz qabilalari kpchilikni tashkil etardi. Ular, asosan, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vohalaridagi shahar va qishloqlarda istiqomat qilar edilar.

Qqon xonligida aholi nisbatan zich joylashgan blib, unda taxminan 3 millioncha kishi istiqomat qilgan. Xorilikning poytaxti Qqonda 80 ming, Toshkent shahrida 60 ming aholi yashagan. Qqon xonligi ahohsining kpchilik qismi o 'zbek, shuningdek, tojik, qiriz, qozoq, uyur, qoraqalpoqlardm iborat edi. Bular bilan yonma-yon yahudiy, tatar, hind va boshqa elatlarning vakillari ham istiqomat qilganlar.

Xiva xonhida aholining kpchilik qismini zbeklar tashkil qilib, ulardan eng kuchli va kp sonlilari qnirot, nayman, qiyot, uyur, nukuz, qanli, xitoy, qipchoq qabilalari edi. zbek qabilalari, asosan, Amudaryo tarmoq yoygan qismda, kanal bylarida joylashgan. Aholining anchagina qismini (taxminan trtdan birini) turkmanlar tashkil etgan. Turkmanlar qadimgi o'g'Maming avlodlari blib, forscha szlashuvchi mahalliy xalqlar va zbeklar bilan qorishib ketgan edi.

Qoraqalpoqlar yashaydigan Amudaryoning quyi havzasi va Orol dengizining janubiy qiroqlari ham Xiva xonligi tasarrufida edi. Dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, ovchilik qoraqal-poqlarning asosiy mashuloti edi.

Buxoro amirligida aholining aksariyat qismi dehqonchilik, chorvachilik bilan shuullangan. Suoriladigan yerlarda paxta,

141

budoy, sholi, jxori ekilib, bo va poliz mahsulotlari ham yetishtirilgan. Chorvachilikda qo 'ychilik, qorako 7 yetishtirish; hunarmandchilikda gilamdzlik, ymakorlik, zardzlik, tegirmonchilik, knchilik, tquvchilik, temirchilik, kulolchilik, beshikchilik, sandiqchilik, etikdzlik, moyjuvozlik, sovungarlik keng rivojlangan.

Amirlikning iqtisodiy hayotida qoloqlik, turunlik hollari mavjud edi, aholining turmushi past darajada edi. Yerga egalik shakli rning yillar davomida zgarmay kelmoqda edi. Shuningdek, aholiga solinadigan soliq va jarimalar haddan tashqari kp edi. Aholining sotib olish qobihyati pastligi hunarmandchilikning rivojlanishiga tsqinlik qilardi. Hunarmandlar ozgina daromadga ham qanoat qilardi, ustaxonalarni kengaytirishga mabla topolmasdi.

Qqon xonligida 1803 yilda bunyod etilgan Xon va Zarbak, 1819 yildagi Yangiariq kanallari vodiyda suorish ishlarining unumini ancha oshirdi.

Xiva xonligida Muhammad Rahimxon I hukmronligi davrida tkazilgan soliq islohoti, bojxonaning joriy etihshi, oltin pul chiqarihshi xjalik ishlariga o'zining ijobiy ta'sirini krsatdi. z vaqtida yiib olingan sohqlar xonlik xazinasi, daromadini oshirdi. Xonlikda sun'iy suorish borasida oldingi asrlarga qaraganda kp ish qihngan.

Shuni ta'kidlash o'rinliki, xonlMarning savdo munosabatlarida hamon ayirboshlash usuli davom etardi. rta Osiyo jahon bozoridan ajrahb qolgan, bu yerda yagona ichki bozor ham tashkil topmagan edi.