Zokirjon saidboboyev

13

blib rganib chiqish kerak. Bular — aholi soni, uning milliy tarkibi, aholiningjoylashishi, uning qaysi hududlarda yashaganligi, davlatlar chegarasi, hududdagi ichki ma 'muriy tuzilishlardan iborat blishi mumkin. Muammoning eng qiyin tomoni — bu rga-nilayotgan hududning iqtisodiy geografiyasiga oid krsatkich-larning qayd qilinishi, ya'ni ishlab chiqarish kuchlarining rivoj-lanishi vajoylashishini krsatishdir.

Shundan sng iqtisodiy va siyosiy geografiyaning asosiy zgarishlari tahlilini qilish mumkin. Bunga masalan, AQShda 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davri, chor Rossiyasidagi islohotlargacha va islohotlardan keyingi davrlar, Germaniyaning qshilishidan oldingi va keyingi davrlar kiradi.

Tarixiy geografiya fanining muhim vazifalaridan biri bu -tmishdagi davlatlar siyosiy chegaralarini, tarixiy voqealar blib tgan joylarni aniqlash, shaharlar topografiyasini rganishdan iborat. Tarixiy geografiyaning bu qismi siyosiy voqealar, urushlar bayoni va ularning davlatlar chegaralarini zgarishidagi rnini, hukmdorlar faoliyatini rganish bilan uzviy boliqdir. Bunda voqea-hodisalarni chuqur anglab yetish uchun tarixiy geografiya juda kerak. Masalan, urushlar va ularning oqibatlarini tliqroq tushunish uchun qshinlar harakati, jangning borishi va blib tgan joylarini rganish kerak bladi. Bu jihatdan tarixiy geografiya bir qator tarixiy fanlar — paleograflya, xronologiya, metrologiya va geraldika kabi fanlar qatorida turadi. Shuningdek, tarixiy geografiyaning mazmuni, ayniqsa hozirgi zamon nuqtai nazaridan qaraganda kengroqdir. U ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni, milliy-ozodlik harakatlarini kengroq rganadi. Tarixiy geografiyani tarixiy jarayonlarni rganuvchi keng mazmunli tarix fanining bir blimi desak adashmaymiz.

Tarixiy geografiya awalo tarix fanini rganish uslublariga tayanadi. Bu haqqoniylik, xolislik va davriylik uslublariga asoslanib, voqealarni yanglish va xatolarsiz, mukammal yoritishdan iborat. Tarixiy geografiyani rganishda qator tarixiy va geografik manbalardan ham z rnida samarali foydalanish zarur.

14

3. Tarixiy geografiyaning fan sifatida shakllanishi

Tarixiy geografiya fan sifatida XVI asrda arbiy Yevropada vujudga keldi. Uning shakklanishida ikki yirik tarixiy voqea, ya'ni arbiy Yevropa mamlakatlarida XV—XVI asrlarda gumanizmning paydo blishi va Buyuk geografik kashfiyotlar katta ta'sir krsatgan. Uyonish davrida odamlarda antik davrga blgan qiziqish kuchaygan. Antik dunyoga qiziqish odamlarning antik davr geografiyasi bilan shuullanishga olib keldi. Tarixiy geografiya fanida birinchi bor yaratilgan asar „Qadimgi dunyo atlasi" edi. Uni XVI asrning ikkinchi yarmida flamand geografi A.Orteliy' yaratgan edi. U z asariga ilova tarzida zamonaviy dunyo atlasini keltirgan edi. A.Orteliy z kartalarini qadimgi dunyo haqidagi qisqacha malumotlar bilan keltirgan. AOrtetiyning asaridan sng tarixiy geografiya ilmiy fan sifatida vujudga keldi. A.Orteliyning yozishiga qaraganda, uning ishlari „Tarix nazarida geografiya" edi. Aytib tish rinliki, A.Orteliyning zi antik mualliflar maTumotlarini tanqidiy riuqtai nazarsiz qabul qilgan va shu ma'lumotlar asosida z kartalarini tuzgan. A.Ortehyning bu kamchiligini XVII asrda Leyden (Niderlandiya) universiteti professori Klyuver tuzatdi. U qadimgi Italiya va qadimgi Germaniyaning tarixiy geografiyasi byicha ikkita yirik asar y