Zokirjon saidboboyev

8. Mul (Chiatoy) ulusi davrida rta Osiyo tarixiy geografiyasi

Zabt etilgan lka va viloyatlarni Chinizxon hali hayotlik choidayoq illari va nabiralariga taqsimlab berildi. Janubiy Sibir, Dashti Qipchoq, Itil (Volga) byi, Xorazm va Darbandgacha blgan lka Chingizxonning tnich li Jji va uning vafotidan keyin esa nabirasi BotU qliga topshirildi. Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahrga

118

uning ikkinchi li Chiatoy ega bldi. Chingizxon zi tuilib sgan Mulistonni, shuningdek, Xitoyni uchinchi li va vorisi qtoyga berdi. Kenja li Tuluga esa Xuroson, Eron va Hindiston tegdi. Shunday qilib, mullar bosib olin-gan viloyatlarni uluslarga taqsimlab, udel asosida boshqarishga kirishdi.

Shu tariqa XIII asr boshlaridayoq Chiatoy tasarrufiga berilgan Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Chia-toy ulusi tashkil topdi. Bu feodal davlat XIV asrning 40-yillariga qadar yashaydi.

13. 
    asrning 70-80-yiUariga kelib, Movarounnahrda asta-sekinlik bUan blsa-da, shahar hayoti, xususan hunarmandchiUk va savdo munosabatlari jonlana boshladi. Shaharlarning ichki hayoti, ayniqsa, mahsulot va pul munosabatlarining tiklanishida Ma'sudbek tomonidan amalga oshirilgan pul islohoti muhim ahamiyatga ega bldi. U Movarounnahrning 16 ta shahar va viloyatlarida, jumladan Samarqand, Buxoro, Taroz, tror, Xjand va boshqa shaharlarda bir xU vazn va yuqori qiymatli sof kumush tangalar zarb ettirib, mamlakatda ularni muomalaga chiqardi. Ikki asr mobaynida Movarounnahrda kumush tangalar zarb qiUnmaganligini nazarga olinsa, Ma'sudbekning pul islohoti tufayli mamlakatda mahsulot va pul munosabatlari tiklanib, shaharlar qisman blsa-da ichki hayotining jonlanishida muhim ahamiyatga ega blgan.
    
14. 
    asrning birinchi yarmida yana bir chiatoy xon' Kebekxon davlatni idora etish tuzilishini va uning iqtisodiy hayotini tartibga soUsh maqsadida ma'muriy hamda pul sohasida islohot tkazadi. Kebekxonning islohoti byicha davlat vUoyatlarga blinib, ular mulcha „tuman" deb yuritUadi. Ammo ma'muriy islohot mahaUiy hokimliklar va beklUdarga barham bermaydi, balki ularga moslashadi. Kebekxonjoriy qUgan ma'muriy blinish, garchi qadimiy an'analarga barham bera olmagan blsa-da, u Movarounnahrda feodal davlatni mustahkamlashda ijobiy rin tutdi.
    

119

Kebekxon davrida ichki savdo-sotiqni tartibga solish, qshni davlatlar bilan tashqi savdo munosabatlarini yaxshilash uchun butun mamlakatda yagona pul joriy qilinadi. Kebekxon ikki xil pul: kumush tanga — „dinor" va mayda kumush tanga „dirham"lar zarb etadi.

Chiatoy ulusi davrida rta Osiyoda yerga blgan egalikning to 'rt xili mavjud edi:

1. Mulki devon — davlat yerlari.

2. Mulki inju-xon — noiblar va ularning avlodlari tasarrufidagi yerlar.

3. Mulki vaqf — masjid, madrasa, xonaqoh, mozor va maqbaralar ixtiyoridagi yerlar.

4. Mulklar — xususiy yerlar.

Mulklarning kattagina qismi harbiy ma'murlarga davlat oldidagi xizmatlari uchun hadya qilingan yerlar blib, ular „iqt" yoki „suyurg'ol" yerlari deb yuritilgan. Yirik yerlarda qaram blib ishlovchi dehqonlar esa „kadivar" deb yuritilgan.