Zokirjon saidboboyev

7. rta Osiyoga mullar bosqini va unga qarshi ozodlik harakatlari

1219 yilning kuzida Chingizxon illari Chiatoy, qtoy va Jji bilan birga Xorazmshohga qarshi yurish boshladi. Uning jami askari 200 mingga yaqin edi. Chingizxon qshini qadimgi yl bilan Ili daryosi bylab Shimoliy Faronadan tib, Janubiy Qozoistonda Sirdaryo byida joylashgan tror shahri ustiga yurish qildi. Bu shahar yaqinida butun kuchlarini tplab, Movarourmahrni qisqa muddat ichida zabt etish uchun uni trt qismga bldi. Uning bir qismini illari Chiatoy va qtoy boshchiligida trorni qamal qilib turish uchun qoldirdi. Ikkinchi qismiga Jji boshliq etilib, u Sirdaryo etagi tomon yuborildi. Unga Sinoq, zgan, Jand, Yangikent shaharlarini bosib olishni buyurdi. Besh ming kishilik uchinchi qshin Oloqnuyon hamda Suketuchrbiy ismli sarxanglari qmondonligida Sirdaryoni rta sohilibylab, uning yuqori oqimida joylashgan Binokat va Xjand shaharlari tomon yuborildi. Chingizxonning zi asosiy kuchlari bilan dashtliklar orqah Buxoroga tomon askar tortdi.

Chingizxonning katta li Jji boshchiligidagi mul bosqinchilari reja byicha Sirdaryoning yuqori qismidagi yerlarni egallashi lozim edi. Bosqinchilar malum muddatdagi qamaldan sng Sinoq va Borchilikent shaharlarini egallaganidan sng mustahkam qal'a hisoblangan Xjandga hujum boshlaydilar. Mullar 20000 nafar qshin va 50000 choli asirga tushgan hasharchilarni Xjand atrofiga yiadilar. Xjand hokimi Temur Malik asli turkiy sarkardalardan blib, xorazmshohlar davlatida

115

nom chiqargan, sulton va uning oilasiga tanish blgan shaxs edi. Mullarga qarshi tura olish mumkin emasligini sezgan Temur Malik (malik - hokim ma'nosida) taxminan ming nafar askari bilan Xjanddan bir kilometr naridagi Sirdaryoning m'jazgina orolida joylashib oladi. Qulay strategik ahamiyatga ega blgan orolga mullar qlari, palaxmon toshlari yetib bormas edi. Temur Malik buyruiga kra, 12 ta qayiq yasatilib, q tmasligi, yonib ketmasligi maqsadida bu qayiqlarning usti namat bilan qoplanib, sirka shimdirilgah loy bilan suvab chiqiladi. Temur Malik uzoq vaqt mudofaa uchun endilikda orolchada turish maqsadga muvofiq emasligini tushunib, bor oziq-ovqat zahirasi va askarlarini 70 ta kemaga joylab, tunda daryoning quyi oqimi bylab suzib ketadi. Mullar ikki sohil bylab Temur Malik kemalariga txtovsiz hujum uyushtirar edilar. Hatto Binokat byida daryoning u sohilidan bu sohiliga zanjir ham tortib qyadilar. Uzoq, uzluksiz jang bilan ular Jandga qadar yetib keladilar. Mul sarkardasi Ulus Idi Borchilikent va Jand yaqinida manjaniqlar (tosh otar zambaraklar) rnatib, qayiqlarni bir-biriga tutashtirib, sarkarda ylini tsadi. Uzoq janglardan sng Temur Malik Urganchga yetib keladi va Urganch himoyasida qatnashib, Jalohddirming ozodlik kurashida faol ishtirok etadi.

1220 yilning 16 fevralida Chingizxon boshchiligidagi mullar qshini Buxoroni egallaydilar.

Buxoroni zabt etgach, Chingizxon Samarqandga tomon yl oladi va 1220 yilning mart oyida Movarounnahrning eng ulu va muhim shahrini ham egallaydi.

1221 yilning boshlarida endigina Xorazm davlatining sultoni deb e'lon qilingan Jaloliddin Manguberdi garchi Xorazm mudofaasiga jiddiy kirishsa-da, ammo unga qarshi sobiq Jand noibi qochqin Qutluxon boshliq qipchoq lashkarboshilari tomonidan uyushtirilgan fitna uni Temur Malik bilan Xurosonga jnashga majbur etadi. Chunki bunday vaziyatda poytaxtga tomon bostirib kelayotgan yovuz dushmanga qarshi Urganch mudofaasini sira ham tashkil qilib blmas edi. Shu sababli tez

116

vaqt ichida shahzodalar zloqshoh va Oqshohlar ham Tjrganchni tark etib, qochib ketadilar. Poytaxt taqdiri ta q^rq^oq va amalparast amir Humortakin qlida qoladi. zini u sulton deb e'lon qilib, Urganchni mullardan himoya qilishga _Va' d# ham qiladi. Urganchdek katta shaharni qamal qilish uchun shiirioldan Jji, Buxoro tomondan Chiatoy va qtoy askarla^ri ^^stirib keldi. 1221 yilning qishida 50 ming kishilik mutji asKarlari Urganchni qamal qilib, hujum boshlaydi. Urg^a_ncriliklar dushmanning harbiy kuch va zirhli qurollarining Uusturiligiga qaramay z ona shahri mudofaasiga oyat baland J _rurL bilan kirishadilar. Lekin Urganch ham tez orada muljj_ar cjliga tadi.

Mul hukmdorlarining mislsiz jabr-zuimi, alxolining xrlik va qashshoqlik domiga tashlanishi, soliqlarnutjxg ;h#ddan ziyod sishi mehnatkash aholining tinka madoritmi quritib yubordi. Aholi ichida mullarning zravonligi va Uistibdodiga qarshi norozilik harakati tobora kuchayib, bu norozilnTj^ _ayjiiqsa, 1238 yilgi Mahmud Torobiy qzolonida z aksiniij narrioyon qildi. Bu ozodlik qzoloni 1238 yil Buxorodatm 3 farsax (taxminan 7-8 km) uzoqlikdagi Torob qishloida bfcoshJandi. Bu qzolonda mullar va mahalliy zodagonlar^ zulrflidan ahvoli oirlashgan hunarmand, dehqon va kamba^_a] aholi faol qatnashadi. Qzolonga esa asli Torob qi^shLoidan blgan alvir yasovchi hunarmand usta Mahmu* d Torobiy boshchilik qiladi.

Mahmud Torobiy awal z qishloida istilochitjl_ar ^ulmi, bedodligiga qarshi otashin chaqiriqlar bilan chiqadi. S3h_u paytda Sherozdan kelgan harbiy anjomlar ortilgan karvor^ qo^zo-lonchilarning qurollanishiga yordam beradi. Qzoolon Joich-qudrati oshib borayotganligining, xalq qo'zg'olonchiltl_ar tarafiga tib borayotganligini krgan mul nyonlari Mov.v_aroujin_ahr hokimi Mahmud Yalavochdan yordam srashg^_{a m}ajbur bladilar. Mahmud Torobiy zining kplab tarafdc^riari bilan Buxoro tomon yl oladi. Buxorolik aqoid (diniy utlni) olhni,

117

mashhur shayx Shamsiddin Mahbubiy ham qliga qurol olib, z safdoshlari bilan qzolonchilar safiga qshiladi.

Darhaqiqat, Mahmud Torobiy Buxoro ahliga muruwat namunalarini krsatdi. Buxorodan qochgan mul harbiylari va buxorolik zodagonlar Karmanaga kelib panoh topgan edilar. Bu yerda ular ma'lum kuch tplab, Mahmud Torobiy ustiga harbiy yurishni boshlaydilar. Bundan xabardor blgan Mah-mud Torobiy dushmanga qarshi kurashish maqsadida shahar chetidan Karmana yliga katta harbiy kuch bilan chiqadi. Ikki rtadagi qattiq jangdan sng istilochilar yengilib, orqaga chekindilar. Qzolonchilar mullarni to Karmanagacha quvib bordilar. Ushbu jangda mullarning 10000 ta kishisi qirib tashlandi. Lekin bu zafarli jangda qzolonchilar rahbari Mahmud Torobiy va Shamsiddin Mahbubiylar ham halok bldilar. Qzolonchilar endilikda shahid ketgan Mahmud Torobiyning rniga uning ukalari Muhammad va Alini rahbar etib saylaydilar. Lekin bu yangi rahbarlarning tajribalari yq, ularni xalq yaxshi tanimas, omma ichida ular nufuzga ega.emas edilar. Bu esa qzolonning borishiga salbiy ta'sir tkazdi. Oradan bir hafta tmay mullarning Elduz nuyon va Chaan qrchi boshchiligidagi yangi qshini qzolonni bostirish uchun yetib keldi. Ikki tomonlama jangda Mahmud Torobiy tarafdorlari butkul tor-mor qilinib, ikkala tomondan 21 mingdan oshiq jangchi halokbldi.