Zokirjon saidboboyev

Savol va topshiriqlar

1. Buxoro amirligining siyosiy-ma 'muriy tuzilishi qanday tartibda bo 'Igan ?

2. Xiva, Qo 'qon xonliklarining ma 'muriy-hududiy bo 'linishini kartadan belgilang.

3. Xonliklarning xjalik hayoti haqida nimalarni bilasiz?

142

4. Xonliklarning aholisi va savdo aloqalari haqida tarixiy manbalardan ma 'lumot to 'plang.

5. Xonliklarda hukmronlik qilgan sulolalar tarixiga doir ma 'ruzfl tayyorlang.

Mavzuga doir manba Xiva va xivaliklar haqida

Xiva mulklarini Kaspiy dengizi tomonidan turkmanlar bilan Eron hududlari, keyin Buxoro va qisman junor mulklari qoraqalpoqlar, orolliklar va qiriz-qaysoqlar bilan chegaradosh yerlar rab turadi. Buxoro, Balx va Badaxshondan Orenburgga yl olgan savdo karvonlari Xiva mulklarini chetlab tolmaydilar. Shuning uchun ham Orenburg tijoratida Xiva shahri asosiy markaz hisoblanadi. Xiva xoni va zbeklariga hurmatsizlik qilish yaxshi emas. Chunki ular ushbu savdo munosabatlariga ijobiy va salbiy ta'sir krsatishlari mumkin. Bir sz bilan aytganda, bu savdoning rivoji ular bilan munosabatlarga boliq. Rossiya fuqaroligi ostida blgan qiriz-qaysoq dasht xalqi (ular orqali Orenburgga va Orenburgdan kelayotgan savdo karvonlari Xiva mulklari orqali ham tishi lozim) tinchgina yashayotganligi va xivaliklar tomonidan ularga hech qanday zarar yetkazilmayotganligi, Orenburg guberniyasi bilan chegaradosh blganligi bois ham u yerlar haqida muhim blgan keng tafsilotlarni berish lozim.

...Mahalliy xalqlar hamma xivaliklarni Urgenech deb ataydilar va ularni qadimiyliklari uchun izzat qiladilar. Shuning uchun ham Xiva karvonlari Buxoro yoki boshqa davlatda bojxona tlovini tlamaydilar. Ammo zlari har qanday karvondan tlov undiradilar. Haqiqiy xivaliklar ko'pchilikni tashkil etmasalar-da, zbeklar, turkmanlar va orolliklar evaziga Xiva xonligi katta kuchni tashkil etadi. Hozirgacha ham turkmanlar va orolliklar kp hollarda xonga z xohishi bilan xizmat qiladilar. Aytishlaricha, u xalqlar bilan birgalikda Xiva harbiy kuchlari 20 mingdan 30

143

mingacha tplangan, ammo hozir uncha kuch tplash mushkul. Ba'zi hollarda xivaliklar qiriz-qaysoqlarning birlashgan kuchidan chchiydilar va agar qiriz (qozoq)lar birlashib, ularga qarshi chiqsa, xivaliklar qiyin ahvolda qolishini kuzatish mumkin. Xullas, Xiva Orenburgdan janubda 12-15 kunlik karvon yli masofasida joylashgan.

Qiriz-qaysoq chh (dasht) orqali qulay yl, chunki yl bylab t-lan va suv bor. Sirdaryodan tashqari bironta katta kechuv yq. Biroq qiriz-qaysoqlar ehtiyot blishlari kerak. Ular zlarining odatlariga kra irlik qilishdan toymaydilar va otlarni olib qochadilar. Xiva shahri Orol dengiziga quyiladigan Uludaryodan chiqarilgan kanallar byida joylashgan. Shuning uchun Orol dengizidan bu shahar yaqiniga borish mumkin. Xiva trtburchak shaklidagi loydan qad ktargan mudofaa devorlariga ega. Burchaklarida va xavfli joylarida qorovullar uchun maxsus joy qilingan. Unda 3 ming yoki undan ortiqroq uylar blib, bir qator qilib loydan qurilgan. Uylarning hovlisi yq. Kchalari bir tekis. Chorva uchun aholi xutor (ruscha) — shahar tashqarisidagi dala hovliga egadirlar. Ular ham loydan qurilgan. Shaharda barcha kchalar tor. Abulxayrxonga Orenburg komissiyasidan xizmatga yuborilgan injener ofiserlardan biri bu shahar uchun loyiha ishlab chiqqan edi. U loyiha hozirda Orenburg guberniyasi devonxonasining tashqi ishlar blimida saqlanmoqda.

Xiva mulklarida Xivadan tashqari 11 ta yirik shahar mavjud. Orenburg tomonda ulardan Gurnok, Vazirkent, Shavak, Kazabat shaharlari va Xivaning qarama-qarshi tomonida Urganch, Adarus, Betnak va Oqsaroy joylashgan. Ulardan tashqari yana turli aholi maskanlari va kpgina qishloqlar mayjud. Yuqoridagi shaharlarda hukmdor Xiva beklari yoki shahzodalari emas, shaharlar vakillaridir. Biroq ular hammasi Xiva xoniga bysunadilar. Xon Xiva shahrida shohona hayot kechiradi. U xalqni ziga bysundirgani bilan xivaliklarda qadimdan bir odat borki, agar ular xondan jabr krsalar unga fitna uyushtirib, ldirib

144

yuboradilar va bir necha yillardan sng boshqa sulola vakillaridan zlariga xon tayinlaydilar.

Hozirda ularda qiriz-qaysoq Botir Sultonning li Xaipxon, awal esa Abukayrxonning li Nuralixon edi. Abulxayr ham Xivada xon blgan, keyin qiriz-qaysoqlarga xon blgandan sng u yerga li Nurali tayinlanadi. 1740 yilda Eron shohi Nodir qshin bilan Xivaga bostirib keladi va qarshiliksiz shaharni egallaydi, ammo Nodirshoh limi bilan xivaliklar u qoldirgan askarlarni mamlakatdan haydab chiqarib, ozod bladilar.

Xivaliklar don mahsulotlarini kp ekadilar. Ularda alla, tariq, sorochino budoyi, paxta va tamaki sadi. Ipak kp blmasa-da, biroq har qalay zlarida yetishtiriladi. Eron va Buxoro bilan savdo qiladi. Meva va sabzavot, uzum yetarlicha yetishtiriladi. Ot va chorva kam boqishadi, chunki ularda yaylovlar kam, shuning uchun otlarni qiriz va qora-qalpoqlardan sotib oladilar. Amudaryo yoki Uludaryo bylab quyi tomon yurilsa orolliklar, yuqoriga Buxoro va boshqa yerlarga boriladi. Xiva mulklarining Orol dengizi yonida joylashgan tolarida oltinga boy kon mavjud deyishadi. Ammo undan foydalanish uchun hech kimga ruxsat berilmagan.