Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003 A. M. Qafarov Standartlaşdırmanın əsasları
Yüklə 0,88 Mb.
|
| Fənn: Beynəlxalq standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma (ADAU- 2011)
Ixtisas: 050647 –Metrologiya, standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma mühəndisliyi Dos.İ.A.Əmiraslanov, Ədəbiyyat:
Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003 2. A.M.Qafarov Standartlaşdırmanın əsasları, Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003 3. A.M.Qafarov Sertifikattlaşdırma , Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003
Dərs vəsaiti, Bakı, Təhsil -2007 5. Ş.İ.Həsənov və b. Beynəlxalq standartlaşdırma və məhsulların keyfiyyət ekspertizası Dərs vəsaiti, Gəncə- 2003 Mühazirə 1. Мювзу: Стандартлашдырмаnın гыса инкишаф тарихи və onun mahiyyəti. П л а н: 1. Стандартлашдырманын гыса инкишаф тарихи. 2. Бейнялхалг (рэионал) стандартлашдырма
1. Стандартлашдырманын гыса инкишаф тарихи Стандартлашдырманын елементләри о заман мейдана чыхмышды ки, hәлә бу барöдə hеч бир термин yох иди. Буна ашаьыдакылары мисал эюстәрмәк олар. Мисирдә фараонлар пирадималарын тикинтисиндә 410x200x130 мм юлчцйя малик кәрпичлярдəн истифадя етмяляри, гәдим Ромада су чархларынын катапултларынын ( həрби учуcу машын) йарадылмасы заманы мцтянасип әдәдләр методунун тәтбиги, ромалылыр тяряфиндән шәщярин су кәмәринин тикинтисиндә мцәййән диаметрляря малик борулардан истифадә олунмасы, парчаларын юлчцляринин кейфиййят кюстәрижиләринин мцәййәнләшдирилмәси вә с.инсан фәалиyyәтинин елə бир саhəси йохдур ки, стандартлар 2
Стандартлашдырманын методик әсасларынын важиб принсипляриндән бири олан "нисби юлчцләр прннсипи беля баш парметрә әсасланыр ки, машынын истәнилән щиссясинин бцтцн юлчцляри юз араларында бир сыра амилләрдән иряли эәлән асыллыгларла баьлыдыр. Бу принсипляр илк дәфя 4200 ил бундан яввял гәдим Мисирдә иншаат техникасында катапултун hазырланмасында тәтбиг едилмишдир. Стандартлашдырмаyа әсасланмыш гурулмасыны геyд едирляр. Истифадя едилән дашлар дәгиг юлчцләрә малик дир вә бунсуз мцhәндис фәалиййәти саhәсиндә тарихчиләр адәтян гяим Мисирдә пирамидаларын пирамидаларын дцзэцн hәндәси формасыны, онларын узун мцддят сахланылмасыны тямин етмәк мцмкцн олмазды. Вавилон гüлләсинин hцндцрлцйц 90м-дир. Онун тикинтисиндö 85 млн. дәгиг юлчцлц бишмиш кәрпич истифадә едилмишдир. Пирамидалардан фәргли олараг бурада баьлайыжы кими асфалтдан истифадә едилмишдир. hüндüрлüyü 15 м олан гцллöнин йухары мәртәбәсинә кöy ширәләнмиш кәрпиждән цз чякилмишдир ки, бунун да щазырланмасы няинки стандарт юлчцлярин, щям дя стабил ресептуранын дцрцст эюзлянилмясинин нятижясидир. Мцасир тарих щесабы юлкялярин чоху цчцн стандартдыр. Бир сыра юлкялярин юз тарих щесабы системи мювжуддур вя онлар бу вя йа диэяр юлкя мигйасында стандартдыр. Əlverişli qiymətə lazımi keyfiyyətli mal əldə etmək, eləcə də, təhlükəsiz və komfortlu əmək hüquqlarını təmin edən, yerinə yetiriləsi məcburi və yaxud tövsiyə xarakteri daşıyan tələblərin, pozulmaların, qaydaların və xassələrin işlənib təyin edil-məsinə yönələn fəaliyyətə standartlaşdırma deyilir. 2. Standartlaşdırmanın mahiyyəti Beləliklə, standartlaşdırmanın məqsədi real mövcud olan, planlaşdırılan və potensial məsələlərin həlli üçün təsbit edilmiş qaydaların, tələblərin, normaların 3 geniş və çox-miqyaslı istifadə olunması vasitəsilə bu və ya digər sahədə qaydaya salınmanın optimal dərəcəsini əldə etməkdən ibarətdir. Standartlaşdırmanın məqsədi ümumi və konkret ola bilər. Normaların, tələblərin və qaydaların işlənməsi ümumi məqsədlərə aiddir:
Stanlartlaşdırmanın konkret məqsədləri – fəaliyyətin müəyyən sahəsinə, malların və qulluqların istehsal sahələrinə, məhsulun bu və ya digər növünə, müəssə-yə və s. aiddir. Standartlaşdırma iki anlayışla bağlıdır: - standartlaşdırma obyekti və standartlaşdırma sahəsi. Bu və ya digər tələbləri, xarakteristikaları, parametrləri, qaydaları və s. işlənən məhsula, prosesə və ya qulluğa standartlaşdırma obyekti deyilir. Standartlaşdırma bütövlükdə obyektə, yaxud onun ayrı- ayrı xarakteristikalarına aid ola bilər. Qarrşılıqlı əlaqədə olan standartlaşdırma obyektləri toplusuna standartlaşdırma sahəsi deyilir. Məsələn: maşınqayırma sənayesi standartlaşdırma sahəsidir, ancaq maşınqayırmada standartlaşdırma obyektləri, texnoloji proseslər, mühərriklərin növləri, maşınların təhlükəsizliyi və ekoloji təmizliyi və s. ola bilər. Standartlaşdırma müxtəlif səviyyələrdə həyata keçirilir və üç növə bölünür:
4 -regional standartlaşdırma, dünyanın bir coğrafi, siyasi və yaxud iqti-sadi regionuna daxil olan dövlətlərin uyğun təşkilatları üçün mümkün olan fəaliyyətdir.
Стандартлашдырма саhәсиндә тәтбиг олунан әсас терминләр стандартлашдырманын елми принсиплöрини юйрәнән ИСО беyнәлхалг тәшкилаты тәрәфиндән мüәййән едилмишдир. Бу терминләр дцнйанын бир чох öлкöләри тәрәфиндән гöбул едилмишдир. Онларын бир hиссәси Азәрбайжан Республикасынын 8 октйабр 1996-жы илдән гцввәйә минмиш "Стандартлашдырма hаггында" ганунда öз әксини тапмышдыр. Стандартлашдырма - мәhсуллар (ишләр, хидмәтләр) цчцн норма, гайда вә характеристикалары мцәййәнләшдирән фәалиййәт олуб, ашаьыдакылары тямин етмәк мәгсəди дашыйыр.
5
5.) юлкәнин мüдафиә габилиyyәтини вә сәфәрбәрлиyә hазырлыьыны; 6) истеhлакчыларын мәhсулларынын (ишләрин, хидмәтләрин) номенклатурасы вә кейфиййәти hагqында там вә сәhиh информасийайа малик олмаларыны. Стандарт - мараглы тәрәфләрин әксәриййәтинин разылыьы әсасында hазырланмыш вә мцвафиг сәлаhиййәтли тәшкилат вә йа органлар тәрәфиндән тәсдиг едилән кцтлəви истифадә цчцн нязәрдә тутулмуш мәhсулларын (ишләрин, хидмöтләрин) кейфиййәтинә вә тәhлцкәсизлийинö даир тәләбләри мцәййәнләшдирән норматив сяняддир. Стандартлашдырма цзря норматив сянәд - мцяййән нюв фәалиййәтин, йахуд онун нәтижәләринин цмуми олан ижра вә истифадә норма, гайда вә характеристикаларыны әкс етдирән норматив hугуги актдыр. Беyнялхалг стандартлар - дцнйа дöвләтләринин әксәриййәтинин гәбул вә истифадә етдийи стандартлар, норма, гаyда вә тöвсиййәләрдир. Рекионал (щювзя) стандартлар - техники-иггисади әмәкдашлыг едән бир груп рекионал (hювзә) дöвләтләринин гәбул вә истифадö етдикләри стандартлар, норма, гаyда вә тöвсиййәләрдир. Дöвләтларарасы стандартлар - ики дöвләтин гаршылыглы разылыг әсасында гöбул вә бир-бири илә мцвафиг мцнасибöтләрдә истифадә етдийи стандартлар, норма, гаyда вә тювсиййәләрдир. Милли стандартлар - аyры-аyры мцстәгил дöвләтин әразисиндә мцвафиг гайдада hазырланыб истифадә едилән стандартлар, норма, гаyда вә тöвсиййәләрдир. Стандартлашдырма обyектляри - стандартлашдырма цзрә ишләрин предмети олан вә шәрти ваhидләрин, ишарәләрин вә анлаyышларын кöмәйи илә кейфиййәтжә вә кәмий-йятжя характеризә едилә билән мямулатлар, просесләр, гайдалар, методлар вә истеhсал васитәләридир. Стандартлашдырма беyнәлхалг мигyасда, юлкәдә, игтисади район, сәнаyе саhәләри, трест, фирма, мцәссисә вә hәтта сех дахилиндә апарыла биләр. 6 Стандарт кюстәричиләри - шәрти ваhидләр, ишарәләр вә йа анлайышларын кюмәйи илә ифадә едилән стандартлашдырма обйектләринин характеристикаларыдыр. Юлчц, кимyәви тәркиб,физики хассә, кцтлә, истисмар кейфиййәтлöри, сәмәрәлилик, давамлылыг, е'тибарлылыг вә с. стандарт кюстәричиләри ола биләр. Параметр - мямулатын (просесин, hадисәнин) hәр щансы хассәсини характеризя сдән гиймəтдир. Параметрлöр стандартларда адәтән параметрик сыралар шәклиндә кюстәрилир. Параметрик сыра - гәбул едилмиш дәрәчәләр системи әсасында параметрин мцяййән диапазону даирәсиндя онун әдәди гиймәтинин ардыжыл сырасыдыр. Стандартладщырылан обйект-ләрин параметрик сыралары цстцн тутулан ядядләр системи әсасында гурулур.[ртандартлашдырма обyектләринин параметрик сыраларынын әсасыны онларын юлчцләри, йцкэютцрмә габилиййәти, истеhсалат эцжц, суряти вя с. тяшкил едир. Mühazirə 2. Mövzu: Standartlaşdırmanın məqsədləri, prinsipləri, funksiyaları və metodları Ədəbiyyat:
Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003 2. A.M.Qafarov Standartlaşdırmanın əsasları, Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003 3. A.M.Qafarov Sertifikattlaşdırma , Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003
Dərs vəsaiti, Bakı, Təhsil -2007 5. Ş.İ.Həsənov və b. Beynəlxalq standartlaşdırma və məhsulların keyfiyyət ekspertizası Dərs vəsaiti, Gəncə- 2003 Plan: 1. Standartlaşdırmanın məqsədi. 2. Standartların növləri. 3. Standartların metodları. 4. Obyrktlərin eyniləşdirmə üsulları. Standartlaşdırmanın ümumi məqsədi məhsulların, işlərin və xidmətlərin keyfiyyət məsələləri üzrə istehlakçıların və dövlətin maraqlarının mühafizə edilməsindən ibarətdir. “Standartlaşdırma haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanu-nunun 1-ci fəslinin 1-ci maddəsində aşağıdakı anlayışlar verilir: Stanlaşdırma – məhsullar, (işlər, xidmətlər) üçün norma , qayda və xarakte-ristikaları müəyyənləşdirən fəaliyyət olub aşağıdakıları təmin etmək məqsədi daşı-yır: - məhsulların (işlərin, xidmətlərin) insanın həyatı, sağlamlığı, əmlakı və ətraf mühit üçün təhlükəsizliyi; - məhsulların (işlərin, xidmətlərin) texniki, texnoloji və informasiya uyğunluğunu, eləcə də qarşılıqlı əvəz olunmasını; - məhsullarm (işlərin, xidmətlərin) elm, texnika və texnologiyanm inkişafına uyğunluğunu və onların rəqäbət qabiliyyətinin yüksəldilməsini; - ölçmələrin dəqiqliymi və vəhdətini; - bürün növ resurslära qənaəti; 2 - təbii və texnogen qəzaların və habelə digər fövqaladə vəziyyətlərin" yaranması ehtimallan nəzərə alınmaqla təsərrüfat obyektlərinin təhlükəsizliyini;' - ölkənin müdafiə qabiliyyətmi və səfərbərliyə hazırlığmı; -: istehlakçıların məhsullann {işlərin, xidmətlərin) nomenklaturası və keyfiyyəti haqqında tam və səhih infonnasiyaya malik olmalı. Standart - maraqlı tərəflərin əksəriyyətinin razılığı əsasında hazırlanmış və müvafıq səlahiyyətli təşkilat və ya orqanlar tərəfmdən təsdiq edilən kiitləvi istifadə üçün nəzərdə turulmuş məhsulların (işlərin,: xidmətlərin)- keyfiyyət və təhlükəsizliyinə dair tələbləri . müəyyənləşdirən normativ sənəddir. Ştandartlaşdırma üzrə nonnativ sənəd -müəyyən növ fəaliyyətin, yaxud onun nəticələrinin .ümumi olan icra və istifadə norma, qayda və xarakteristikalarını əks etdirən normativ hüquqi aktdır. Beynəlxalq standartlar - dünya dövlətlərinin əksəriyyətinin qəbul və istifadə etdiyi standartlar, norma, qayda və tövsiyyələrdir. Regional, (hövzə) standartlar - texniki-iqtisadi əməkdaşlıq edən bir qrup regional (hövzə) dövlətlərinin qəbul və istifadə etdikləri standartlar, norma, qayda və töysiyyələrdir. Dövlətlərarası standartlar - iki dövlətin qarşılıqlı razılığı əsasında qəbu1 və bir-biri ilə müvafiq münasibətlərdə istifadə etdiyi standartlar, norma, qayda və tövsiyyələrdir. Milli standartlar - ауп-ауп müstəqil dövlətlərin ərazisində müvafiq qaydada hazırlanıb istifadə edilən standartlar, norma, qayda və tövsiyyələrdir. Standartlaşdırma obyektləri - standartlaşdırma üzrə işlərin predmeti olan və şərti vahidlərin, işarələrin və anlayışların köməyi ilə кеуfiyyət və kəmiyyətcə xarakterizə edilə bilən məmulatlar, proseslər, qaydalar, metodlar və istehsal vasitəİəridir. Standartlaşdırma beynəlxalq miqyasda, regionda, ölkədə, iqtisadi rayonda, sənaye sahələrində, treşt, fırma, müəssisə və hətta sex daxilində aparıla bilər. 3 Standart göstəriciləri - şərti vahidlər, işarələr və ya anlayışların köməyilə ifadə edilən staııdartlaşdırma obyektlərinin xarakteristikalarıdır. Ölçü, kimyəvi tərkib, fıziki xassə, kütlə, istismar keyfıyyətləri, semərəlilik, davamhlıq, etibarhlıq və s. standart göstəriciləri ola bilər. Parametr - məmulatın (prosesin, hadisənin) hər hansı xassəsini xarakterizə edən qiymətdir. Parametrlər standartlarda adəten parametrik sıralar şəklində göstərilir. Standartlaşdırma sahəsində yuxarıda göstərilən əsas terminlər (anlayışlar) standartlaşdırmanın elmi prinsiplərini öyrənən beynəlxalq İSO təşkilatı tərəfmdən müəyyən edilmiş və dünyanın əksər ölkələri tərəfındən qəbul edilmişdir. Məhsulun və xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin edən normativ sənədlər sistemində standartlar əsas yerlərdən birini tutur. Standartlarda keyfıyyətin əsas göstəriciləri və göstəricilərin ölçülərinin xarakteristikaları müəyyənləşdirilir. Standartlar elm və texnikanın son nailiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Ona görə də onlar ölkəniu iqtisadiyyatının inkişafında böyük rol oynayır. Çünki, standartlar qabaqcıl təcrübənin mütərəqqi və üsulların geniş yayılmasına imkan yaradır. Standartlaşdırma elmin, texnikanın və qabaqcıl təcrübənin nəticələrinə əsaslanaraq nəinki hazırkı, həmçinin gələcək inkişafın əsasını təşkil edir və elmi-texniki tərəqqi ilə bağlı olaraq daim iııkişafdadır. Elmi-texniki və iqtisadi tərəqqinin sürətlənməsində standartlaşdmnanın böyük əhəmiyyəti vardır. O, elmin və texnikanın son nailiyyətlərinin, optimal həllərinin və nəticələrinin isfehsalata tətbiqini təmin edir, maşın hissələrinin qarşılıqlı əvəz olunmasına zəmanət verir, xammal və materiallardan səmərəli istifadəni, məhsulun keyfiyyətinin yaxşı nümunələr səviyyəsində saxlanmasını və bazar iqtisadiyyatının inkişafına imkan yaradır. STANDARTLAŞDIRMANIN METODLARI İstehsal texnologiyalarmm intensiv olaraq təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq bazarların qloballaşdınlması, kapitalın konsentrasiyası və istehlak bazarinin 4 inkişafma təsir göstərən digər amillər əmtəə rəqabətini kəskin surətdə gücləndirir. İstehlakçılarm konkret tələb-lərinə tam cavab verən əmtəə üstünlük əldə edir. İstehsalçılar də-yişkən bazarda öz məhsullarının rəqabətə dözümlülüyünü təmin etmək üçün onlann növünü, parametrlərini və tip ölçülərini istehlak bazarının və ya konkret istehlakçılar qrupımun tələblərinə uyğun olaraq tez-tez dəyişdirilməsinə məcbur olurlar. Bu prosesi təmin etmək üçün müəssisələr standartlaşdırma metodlarından geniş isti-fadə edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, standartlaşdırma eyni zamanda müəs-sisədə təkrarlanan məsələlərin optimal həlli və onlarm norma və qayda kimi qanunlaşdırılması üzrə metodlar kompleksidir. Standartlaşdırma metodu - standartlaşdırma məqsədlərinə nail olmaq üçün üsul və ya üsullar toplusudur. Standartlaşdırma ümumelmi və spesifik metodlara əsaslamr. Standartlaşdırmanın geniş istifadə olunan metodları aşağıdakılardır:
Standartlaşdmna obyektlərinin qaydaya sahnması - məhsulun, proseslərin və xidmətlərin standartlaşdırılması sahəsində universal metoddur. Növ müxtəlifliyinin idarə olunması qaydaya salınmaya əsasən müxtəlifliyin azaldılması ilə bağlıdır. Qaydaya salınma işlə-rinin nəticəsi kimi hazır məhsulun, dəstləşdirici məmulatların sayı-mn məhdudlaşdırılmasını göstərmək olar. Qaydaya salınma universal metod olaraq bir neçə metoddan ibarətdir: sistemləşdirmə, se-leksiya, simplifıkasiya, tipləşdirmə və optimallaşdırma. Standartlaşdmna obyektlərinin sistendəşdirilməsi - konkret standartlaşdırma obyektləri məcmusunun elmi əsaslandırılmış və ardıcıl olaraq əhəmiyyətinə görə 5 təsnifatlaşdırılmasıdır. Məhsulun sistemləşdirilməsi nəticəsi kimi sənaye və kənd təsərrüfatı məhsul-larının təsnifatlaşdırıcısı ola bilər. Təsnifatlaşdırıcı bütün əmtəə məhsullarını (əsasən sahələr üzrə) sistemləşdirərək müxtəlif təsni-fat qruplarına bölür. Təsnifat sistemləri əşyalan, hadisə və anlayışlan onların ümumi əlamətlə-rindən asılı olaraq siniflər, yarımsiniflər və qruplar üzrə yerləşdirilməsi məqsədini güdür. Adətən, təsnifatı onluq sistemi üz-rə apanrlar. Onun əsasmda məhsulun ümumrespublika təsnifçisi ya-radıla bilər. Universal onluq təsnifat (UOT, rusca Универсальная десятичная классификация - УДК) texniki və humanitar ədəbiyya-tın beynəlxalq indekslərlə fəsillərə bölmə sistemi kimi qəbul edilib. Standartlaşdırma obyektlərinin seleksiyası - gələcək istehsal üçün məqsədəuyğun sayılan konkret obyektlərin təyin olunması və seçilməsi ilə bağlı olan fəaliyyətdir. Simpliııkasiya - gələcək istehsal üçün məqsədəuyğun sayılma-yan konkret obyektlərin təyin olunması ilə bağh olan fəaliyyətdir. Məsələn, polad istehsah müəssisəsində qəbul olunmuş standartlara uyğun olaraq müxtəlif bərkliyə və digər xassələrə malik olan У7, У7А, У8, У8Г və У8ГА markalı alət poladı buraxılır. Fərz edək ki, müəssisəyə konkret sifarişçilərdən У8ГА markalı polada uzun müddətdir ki, sifarişlər qəbul olunmur. Bu halda müəssisənin rəh-bərliyi konkret У8ГА markah poladın standartının ləğv olunması haqda milli standartlaşdırma agentliyinə müraciət edərək onun ləğvinə nail ola bilər. Seleksiya və simplifıkasiya prosesləri paralel olaraq aparılır. Bundan qabaq obyektlərin əhəmiyyətinə görə təs-nifatlaşdırılması aparılır və təhlil edilərək onların gələcək istehlak tələblərinə uyğun olması perspektivi müəyyən olunur. Standartlaşdmna obyektlərinin tipləşdirilməsi - obyekt tipləri-nin (nümunələrinin) konstruksiyalarının. texnoloji qaydalarının, sə-nəd formalanmn yaradılması üzrə fəaliyyətdir. Seleksiyadan fərqli olaraq, verilən konkret obyektlər, onlann keyfıyyətinin və univer-sallığımn yüksəlməsinə yönəlmiş müəyyən texniki dəyişikliklərə məruz qalırlar. 6 Məmulat konstruksiyalannm tipləşdirilməsi - bir sıra məmulat-lar, onlarm tərkib hissələri üçün ümumi konstruktiv parametrlər daxil edən birtipli konstruksiyalann işlənib hazırlanması və müəy-yən edilməsidir. Tipləşdirilmə zamanı məmulatların mövcud olan tipləri və tip ölçüləri, onların tərkib hissələrinin təhlili ilə yanaşı elm və texnikanın nailiyyətlərini və sənayenin inkişafını nəzərə alan yeni perspektivlərini də işləyib hazırlayırlar. Məsələn, 1960-cı illərin başlanğıcında istismarda televizorların 100-dən çox növ müxtəlifliyi mövcud idi. Özünü doğrult- mayan növ müxtəlifliyini aradan qaldırmaq məqsədi ilə onların konstruksiyalarını tipləşdirdilər və nəticədə özünü doğrultmuş konstruktiv sxemlər təkmilləşdirildik-dən sonra yeni tip konstruksiyalar (unifıkasiya olunmuş) istehsal olunmağa başlandı - УНТ-35, УНТ-47, УНТ-59. Obyektlərin eyniləşdirilməsi - hər bir obyekt, hadisə, xassə onun mahiyyətini təyin edən əlamətlər toplusuna malikdir, bu isə öz növbəsində onu digər bir çox ona bənzər obyektlərdən fərqlən-dirir. Bu halda insan intuitiv olaraq minimal sayda əsas xassələri və yaxud bir xassəni (nişan, qeyd, xüsusiyyət) eyniləşdirici kimi seçir. Adlar, soyadlar, ləqəb, nömrələr, xassələr, göstəricilər, təsvir və s. obyektlərin eyniləşdiriciləridir. Praktiki olaraq eyniləşdirmə aşağıdakı məsələlərin həllinə yönə-lib:
Həll olunan məsələlərdən asılı olaraq konkret məhsulun (növü, markası, artikulu, hazır forması) eyniləşdirilməsi üçün informasi-yanın minimal və maksimal yığımı istifadə oluna bilər. Minimal yığun - məmulatın xarakteristikasını təyin edən nor-mativ və ya texniki sənədin işarəsini (nömrəsini), məmulatın adını, onun şərti işarəsini, kodunu və nömrəsini daxil edir. 7 Maksimal yığmı - məmulatın eyniləşdirilməsi üçün lazım olan informasiyanın minimal yığımına əlavə edilərək alınan maksimal yığım onun bütün fiziki (kimyəvi, bioloji) və istismar (istehlakçı) xa-rakteristikalarını daxil edir. Daha çox istifadə olunan eyniləşdirmə üsullan aşağıdakdardır: ad, rəqəmli nömrələr, təsnifat, şərti işarələr, istinad etmə, təsvir et-mə, təsvir etmə-istinad etmə, avtomatik indeksləşdirmə, biometriya. Ad metodu. Ad metodu qədimdən istifadə olunur, çünki obyektin meydana çıxması ilə birgə ona müəyyən ad verilir. Ona görə də müxtəlif obyektlərin termin və təriflər standartlarının işlənməsi -beynəlxalq mübadilə və informasiya uyğunluğunda informasiyanm birmənalı mənimsənilməsinə zəmin yaradır. Kompyuter sistemlərində obyektlərin adlan vasitəsilə axta-nlması obyektlərin eyniləşdirilməsində xüsusi məna daşıyır. Obyekti eyniləşdirən ad «bu nədir?» sualına cavab verməli və bir qayda olaraq aşağıdakıları daxil etməlidir:
Üsulun əsas çatışmazlığı çox miqdarda işarələrdən istifadə olun-madır (hərflər). Rəqəmli nömrələr üsulu. Rəqəmli nömrələr obyektlərə verilir və üsul kimi geniş yayılmışdır. Obyektin adı ilə birlikdə onun nömrəsi obyekti birmənalı eyniləşdirmək üçün imkan yaradır. Nömrələr vasitəsilə eyniləşdirmənin iki üsulu mövcuddur: sıravi və seriyalı-sıravi. Sıravi nömrə nömrələməni həyata keçirən orqan müəyyən olun-muş ardıcıllıqda obyektə verilir. Mənfi cəhəti - qeyri-informativ-liyidir. Bu çatışmazlıq 8 seriyalı-sıravi nömrənin istifadə olunması halda aradan qaldınlır. Məsələn: tədris binasmda auditoriyaların nömrəsi 1413, 1420, 1520 və s. (1-korpusun nömrəsi, 4-mərtəbə, 13-auditoriyanın nömrəsi). Təsnifatlaşdmna üsulu - bir qrup oxşar obyektlərin eyniləşdiril-məsini həyata keçirmə zamanı istifadə olunur. Təsnifatlaşdırılan obyektləri siniflərə, qruplara və növlərə bölürlər. Bölünmə «ümu-midən xüsusiyə» prinsipi əsasında obyekti xarakterizə edən xassə-lər əsasında aparılır, yəni obyektlərin iyerarxik təsnifatı qurulur. İyerarxik təsnifatın üstün cəhəti onun məntiqiliyində, informasiya-nın maşm və əl vasitəsi ilə emalı üçün yaxşı uyğunlaşma qabiliyy-ətinə malik olmasındadır. Şərti işarələr üsulu - sənədlərin və məhsulun eyniləşdirilməsində geniş istifadə olunur. Daha çox şərti işarələr üsulunun iki növü isti-fadə olunur: mnemonik və təsnifat-nömrələmə. Şərti işarələrin mnemonik üsulu insanm lazım olan məlumatların başa düşməsini və yadda qalmasını yüngülləşdirir. Məsələn, «Е1ек-tronasos ГНОМ 100-25» : Elektronasos - adı və mnemonik işarəsi, Г - çirkab sular üçün, H-nacoc, O-birpilləli, M-monobloklu, 100 -100 m3/saat, 25 - 25 m təzyiqlə. Bu üsul əlavə olaraq metalların və metal ərintilərinin eyniləşdiril-məsi üçün istifadə olunur. Məsələn, Polad 45. Təsnifat-nömrələmə üsulu. Bu şərti işarələrin qurulma üsulu bir qrup məhsula aid sənədlərin axtarılmasına imkan yaradır. Məsələn: ТУ 4511-003-05804803-96 «Avtomobil-samosval 2502» daxil edir: 4511- təsnifatlaşdırma qrupu, yəni «Avtomobillər yük üçün», 003-qeydiyyat nömrəsi (istehsalçı tərəfindən verilir), 05804803-müəssisənin kodu, 96- texniki şərtin qeydiyyat tarixi. İstinad etmə üsulu - obyektlərin konkret xarakteristikaları (xas-sələri, göstəriciləri və s.) normativ və ya texniki sənədlərdə göstəril-dikləri hallarda onun eyniləşdirilməsi üçün istifadə olunur. İstinad etmə üsulu daha çox konkret məhsulun onun sifarişi zamanı istifa-də olunur. 9 Eyniləşdirmə məmulatın adını, şərti işarəsini və sənədə istinad etməsini daxil edir. Məsələn, fosfat turşusu ГОСТ 3118-77; Butil-kauçuk БК-1675У ТУ 2294-010-17187505-95. Təsvir etmə üsulu - konkret obyektin xarakteristikalarının (xas-sə, parametr, göstərici) eyniləşdirmə zərurəti yarandığı halda istifa-də olunur. Məsələn, plastik kütlədən hazırlanmış kanistrlərin hazırlanması üzrə texniki şərtlər onlann bir neçə formada hazırlanmasmı nəzər-də tutur və əsas ölçülər üzrə eyniləşdirilir:
Təsvir etmə eyniləşdirmə metodu obyektin bütün xarakteris-tikalanndan istifadə olunmasını nəzərdə tutaraq onu digər oxşar obyektlərdən fərqləndirməyə imkan yaradır. Təsvir-istinad etmə üsulu. Bu eyniləşdirmə üsulu obyektin əsas xarakteristikalanndan bir qismini sənədə istinad etməklə birgə is-tifadə edir. Sənəddə onun bütün xarakteristikaları göstərilir. Avtomatik indeksləşdirmə üsulu - elektronikanın və mənimsəmə (skanerləşdirmə) vasitələrinin yaradılması obyektlər üzrə informa-siyanın emalı və tanınması üsullarının inkişafı nəticəsində geniş is-tifadə olunur. Avtomatik indeksləşdirmə üçün, məsələn, ştrixli kodlar, radioetiketlər, maqnit zolaqlan, smart-kartlar, səs və siq-nallar, optiki üsulla tanman işarələr və s. istifadə olunur. Biometriya üsulu - elektron cihazlar vasitəsilə insanm barmaq iz-lərinin, səsinin, gözünün tor qişasının şəklinin; istilik simasımn, in-san sifətinin şəklinin və s. istifadə olunması ilə konkret adamm tanınması, yəni eyniləşdirilməsidir. Yuxarıda göstərilən hər bir gös-təricinin ölçülməsi ilə insanı tanımaq, yəni eyniləşdirmək olar. Bio-metrik eyniləşdirmədən aeroportlarda, gömrük keçid məntəqələ-rində, hospitallarda geniş istifadə olunur. 10 Standartlaşdırma obyektlərinin optimauaşdınlması - optimal əsas parametrlərin (təyinat parametrlərinin), həmçinin bütün digər key-fiyyət və səmərəlilik göstəricilərinin təyin olunmasmdan ibarətdir. Çox mürəkkəb olmayan qiymətləndirmə və qəbul olunan qərarla-rm əsaslandınlma metodlarma arxalanan seleksiya və simplifikasi-ya işlərindən fərqli olaraq, standartlaşdırma obyektlərinin optimal-laşdınlması xüsusi iqtisadi-riyazi metodlar və optimallaşdırma mo-dellərinin istifadə olunması ilə həyata keçirilir. Optimallaşdırmanm məqsədi seçilmiş meyar üzrə mümkün olan maksimal effektivliyə və optimal dərəcədə qaydaya salınmaya nail olmaqdır. Mühazirə 3 Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|