Doğu anadolu projesi’NİN (dap) tra düzey bölgesi İÇİn uygulanabiLİRLİĞİNİn değerlendiRİlmesi raporu

DOĞU ANADOLU PROJESİ’NİN (DAP) TRA 1 DÜZEY 2 BÖLGESİ (ERZURUM-ERZİNCAN-BAYBURT) İÇİN UYGULANABİLİRLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ RAPORU








www.kudaka.org.tr

www.kudaka.org.tr

www.kudaka.org.tr

Mayıs, 2010


DOĞU ANADOLU PROJESİ’NİN (DAP) TRA 1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN UYGULANABİLİRLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ RAPORU

DOĞU ANADOLU PROJESİ’NİN (DAP) TRA 1 DÜZEY 2 BÖLGESİ İÇİN UYGULANABİLİRLİĞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ RAPORU

GİRİŞ 4

DAP KAPSAMINDA YER ALAN SEKTÖREL ÖNCELİKLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ 8

SONUÇ 76

Kaynakça 79

GİRİŞ

Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nin kalkınması ve gelişmesi için her yıl çok sayıda raporlar hazırlanmakta, öneriler geliştirilmekte ve gerek özel sektörü ve gerekse kamu kuruluşlarını bölgede yatırıma sevk etmek için çok sayıda toplantılar yapılmaktadır (Anonim 2008). Bu çabalar sonucunda ortaya çıkmış dokümanlar arasında belki de adı en çok duyulanlardan biri Doğu Anadolu Projesi’dir. Ancak sonuçta elde edilen bu materyallerin içeriklerinin “belirli stratejik hedefler, ilkeler ve politikalar çerçevesinde gerçekleştiğini söylemek zordur” (Anonim 2008).

Bölge ile ilgili yapılan birçok öngörüde bölgede kalkınma ajanslarının kurularak, bu kuruluşların uygulanması planlanan projeleri hayata geçirmesi ve takipçisi olması önerilmektedir. Yerel kalkınma için bu kurumsal yapıya olan ihtiyacın 1963 yılında hazırlanan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda ortaya konulduğu bilinmektedir. Bu doğrultuda kurulmuş ajanslardan biri olan Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA)’nın faaliyet bölgesi olan TRA -1 Düzey 2 bölgesi (Bayburt, Erzincan ve Erzurum) DAP bölgesi içersinde yer almaktadır.

Bu çalışmanın amacı; DAP bölgesinde yer alan KUDAKA’nın Bölge Gelişme Planı hazırlıkları kapsamında saha çalışmalarından elde ettiği verilerle ve şimdiye kadar bölge ve DAP hakkında üretilmiş literatürle DAP planının TRA -1 Düzey 2 bölgesi için uygulanabilirliğinin değerlendirilmesidir. Bu amaçla, KUDAKA uzmanları tarafından DAP Ana Planı ve TRA – 1 Düzey 2 illeri için hazırlanan Ön Fizibilite Etütleri incelenmiş ve elde edilen bilgiler özetlenmiştir. Bu özet bilgiler, DAP Ana Planı’nda İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi, Tarım, Sanayi, Enerji, Ulaştırma ve Haberleşme, Ticaret ve İnşaat, Turizm ve Kültür, Mekansal Gelişme, Çevre ve Mali Yapı başlıkları altında öncelikleri ele alınarak değerlendirilmiştir. Yapılan değerlendirmelerde KUDAKA Bölge Gelişme Planı kapsamında detaylı bir biçimde incelenen Erzurum – Erzincan – Bayburt Bölgesel Gelişme Planı (Anonim 2005), bölge ve bölge dışı üniversitelerde hazırlanmış DAP ile ilgili raporlar ve makaleler, bölgede yürütülen ya da yürütülmekte olan programların çıktıları ve sonuç raporları (Doğu Anadolu Kalkınma Programı; DAKAP), sivil toplum kuruluşlarının hazırlamış oldukları raporlar (MÜSİAD) ile Atatürk Üniversitesi’nde DAP’ın hazırlanmasında katkısı olan öğretim görevlileri ile yapılan mülakatlardan elde edilen veriler kullanılmıştır.

1.1DOĞU ANADOLU PROJESİ (DAP)

Doğu Anadolu Projesi (DAP), Erzurum Kalkınma Vakfı (ER – VAK) bünyesinde yer alan 22 ihtisas komisyonu tarafından hazırlanmış olan ve Doğu Anadolu’daki 16 ili ele alan bir rapor sonucu ortaya çıkmıştır (Anonim 1992). Devlet Planlama Teşkilatı’nın sorumluluğunda Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü’nün denetimi ve koordinasyonu altında bölgede yer alan Erzurum Atatürk, Elazığ Fırat, Malatya İnönü, Kars Kafkas ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitelerinin oluşturduğu “Ortak Girişim” bu planı hazırlamıştır. Ancak plana en son şeklini Gazi Üniversitesi vermiştir.

Plan Ağrı, Ardahan, Bayburt, Bitlis, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Hakkari, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli ve Van illerini kapsayan geniş bir coğrafyayı ele almaktadır. Bu coğrafya, 158.972 km²’lik alanı ile Türkiye yüz ölçümünün % 21’ini ve 5.634.772 kişilik nüfusu ile de ülke nüfusunun yaklaşık %9,3’ünü içermektedir (Bingöl ve Varol 2002; Varol ve Eceral 2008). Plan yapım dönemi 1998 – 2000 yılları arasını kapsamış olup, 2001 – 2005, 2006 – 2010 ve 2011 – 2020 dönemleri olmak üzere üç aşamalı bir hedef yıl öngörüsü yapılmıştır. Planın benimsediği genel amaç “Bölge’nin kendi potansiyellerini harekete geçirecek ortamın yaratılmasını sağlamak” şeklindedir (Anonim 2000).

Planda öneri program ve proje başlıkları olarak eğitim, sağlık, kadın ve aile, tarım (toprak ve su kaynakları, bitkisel üretim, hayvancılık, su ürünleri, ormancılık) sanayi (imalat sanayi, madencilik, el sanatları), haberleşme, toptan ve perakende ticaret, inşaat, turizm ve kültür, kentsel gelişme, kırsal gelişme ve çevre yer almaktadır (Varol ve Eceral 2008).

Planda öneri olarak verilen kurumsal yapı içerisinde, Bölgesel Kalkınma Ajansları benzeri bir oluşum olan Ekonomik Kalkınma Ajansı, Üniversite - Sanayi Araştırma Merkezi, Sanayi ve Dış Ticaret Şirketi, Bölgesel Kalkınma Bankası, Yerel Yönetimler Birliği, Mesleki Eğitim Merkezi ve Bilgi Paylaşım Sistemi yer almakla birlikte katılımcılığın farklı modellerle güçlendirilmesi, kamunun rolünün yanı sıra özel sektör ile ulusal ve yerel sivil toplum örgütlerinin oluşturulması ve DPT’nin yerel birim kurması şeklinde önerilere de yer verilmiştir (Varol ve Eceral 2008). Özel sektörün bölgede daha etkin olarak yer alması için önünün açılmasına öncelik verilmiştir (Koşan 2006).

DAP Ana Planı içerisinde ekonomik, sosyal, çevresel ve mekansal olmak üzere dört grup hedef belirlenmiştir. Bu hedeflerin yanı sıra plan kapsamındaki iller de topografya, ulaşım, iklim, tarih, ekonomik ve sosyal açıdan üç ayrı alt bölgeye ayrılmıştır. Bunlar Erzurum, (Ağrı, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Kars, Muş, Ardahan, Bayburt ve Iğdır), Malatya – Elazığ (Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli) ve Van (Bitlis, Hakkari ve Van) alt bölgeleridir.

Plan Bölge’nin kalkınmasını ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlarıyla bir bütün içinde ele almaktadır. Gelişmesi öncelikle tarım sektörünün modernleşmesine dayalı olan Bölge’de toprak ve su kaynaklarının korunması, erozyonun önlenmesi, mera ıslahı gibi konuların öncelikle ele alınması gerekliliği vurgulanmaktadır. Ekonomik yapının geliştirilmesine yönelik yatırımların tek başına yaşam kalitesinin yükseltilmesini ve refahın yaygınlaştırılmasını sağlayamadığına vurgu yapılarak sosyal amaçlı strateji ve programlara da ağırlık verilmektedir.

DAP Ana Planı’nda 7 öncelikli müdahale alanı belirlenmiştir;

1. İnsan kaynaklarının geliştirilmesi

2. Örgütlenmenin yaygınlaştırılması

3. Altyapı temini

4. Mera ıslahı ve yönetimi

5. Çevre kalitesinin iyileştirilmesi

6. Yoksullukla mücadele

7. Finansman

Her bir alt bölge için üç farklı senaryo üretilmiş bu senaryolarda; kent kır ayırımı, kısa ve uzun dönemde her alt Bölge’nin gelişme potansiyeli, ülkenin geçmişteki büyüme performansı ve gelecekteki olası büyüme hızı göz önüne alınarak ve ülke ortalamasına görece her alt bölge için kişi başına düşen gelir hedefleri belirlenerek, bu hedeflere ulaşmak için gerekli büyüme hızları, sektörel istihdam düzeyleri ve yatırımlar belirlenmiştir.

Planın öngördüğü dönüşümlerin gerçekleştirilebilmesi için bölgede önemli miktarda yatırım yapılması gerektiği tespit edilmiştir. Geliştirilen 3 farklı senaryoya göre 2001-2020 döneminde A1 senaryosunda 80,3 milyar dolar, A2 senaryosunda 94,1 milyar dolar, A3 senaryosunda ise 106,9 milyar dolar toplam yatırım gerekliliği belirlenmiştir. Yatırımların büyük bir bölümünün (%80) özel sektör tarafından 3. Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu 27-28 Kasım 2008, Mersin gerçekleştirileceği öngörülmüştür. En az yatırım gerektiren A1 senaryosunun benimsendiği yatırım programında; 2001-2005 dönemi için 2925 milyon dolar, 2006-2010 dönemi için 4008 milyon dolar, 2010-2020 dönemi için ise 8928 milyon dolarlık bir kamu yatırımı gerekliliği öngörülmüştür.