Etkin Performans Ölçüm Aracı (eva) (Ekonomik Katma Değer-Ekonomik Kâr Yaklaşımı) Prof. Dr. Rüstem hacirüstemoğLU
Yüklə 61,17 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- EVA (EKONOMİK KATMA DEĞER)
- Değer Yaratan Faaliyetler
- Değer Yaratmayan Faaliyetler
- EVA’NIN YARARLARI
- EVA’YA FİNANSAL YAKLAŞIM
- EVA HESABINDA ORTALAMA SERMAYE MALİYETİ
- UYGULAMADA EVA
- YARARLANILAN KAYNAKLAR
|
Etkin Performans Ölçüm Aracı (EVA) (Ekonomik Katma Değer-Ekonomik Kâr Yaklaşımı) Prof.Dr. Rüstem HACIRÜSTEMOĞLU Marmara Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, Muhasebe Finansman Anabilim Dalı
Marmara Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, Muhasebe Finansman Anabilim Dalı
Marmara Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, Muhasebe Finansman Anabilim Dalı Ekonomik kâr kavramı finans kuramında, hissedarların refah düzeylerinin artırılmasıyla ilgili bir kavram olarak ele alınmaktadır. Fisher (1930)’e göre, tüketiciler ürün ve hizmet sağlayan firmalarla ilişkileri aracılığı ile tüketim tercihlerini optimize ederler. Fama ve Miller (1972) tarafından belirtildiği gibi, finans teorisi belli kaynakların belli sürelerde çeşitli yatırım alanlarına yönlendirilmesi üzerinde durur. Böylece, fon ve birikimlerin etkin bir biçimde transfer edilebilmesi açısından sermaye pazarlarının varlığı önemlidir. Neoklasik teoriye göre, aile şirketleri aile bireylerine gelir sağlar ve bu gelirde onların refah düzeyini artırır. Bu artışta, hissedar refahının maksimizasyonu anlamına gelmektedir. Bununla birlikte neoklasik ekonominin normatif yaklaşımı yerine, şirketlerin yatırım performanslarının ölçümü için Friedman (1958)’ın pozitif ekonomik yaklaşımdan faydalanılmıştır. Nakit akımı ve Modigliani ile Miller’in (1958, 1961) ortak değerleme yöntemleri ekonomik kârın çıkış noktası olmuştur. Şirket kararları ve yatırımlar arasındaki doğrudan ilişkiye Clearly (1999) tarafından değinilmiştir. Bu bakış Kaplan ve Zingales (1997)’in yatırım ve nakit akım duyarlılığı üzerine yaptığı çalışma sonuçlarını desteklemektedir. Kuramsal açıdan belli temel çalışmalardan sonra, aile üyeleri yani hissedarların refah düzeyini ölçen pratik çözümler, 1970’lerden bugüne dek önemli birer finansal araştırma alanı olmuştur. Rappaport (1979,1998), Stewart (1990) ve Grant (1996) nakit akım yaklaşımını katma değer kavramıyla ilişkilendirmişler ve bu katma değeri “ekonomik kâr” ve “sermaye maliyeti” yaklaşımları ile ifade etmişlerdir. Pastor ve Stambaugh (1999), betalardaki belirsizlik çok önemli de olsa, faktör primlerindeki belirsizliğin toplam belirsizliğin en büyük kaynaklarından olduğunu ifade etmişlerdir. Yani risksiz faiz oranı yüksek olan pazarlarda, ekonomik karın ölçülmesinde Modilgliani Miller (1958) ve Gordon (1959) modeline benzer olarak Ağırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti de (WACC) kullanılabilir. Graham (1996)’ın da belirttiğine göre, danışmanlar ekonomik katma değeri stratejik planlama ve finansal yönetim için kullanmaktadırlar. EVA’nın geçerliliği varlıkları fazla olmayan veya kiralanan ve büyümekte olan şirketler için tartışmalıdır. Kwon Shin ve Bacon (1997)'ın belirttiğine göre gelişmekte olan Kore borsasında, yatırımcıların gelir beklentisi Amerika ve Japon yatırımcılarından daha faklıdır. Burada kâr payı gelirleri, döviz kurları, para arzı ve petrol fiyatları borsanın getirisiyle doğrudan bağlantılıdır. Erb ve Harbey (1995), gelişmiş ve gelişmekte olan pazarlardaki farklı risk yapılarını ve buralardaki portföy bileşimlerini incelemiş ve gelişmekte olan pazarlarda kar payı gelirlerinin yatırımların karlılığını ölçmede daha yararlı olduğu sonucuna varmışlardır. Bunun yanında, Schnabel (1985), finansal maliyetleri azaltmak ve nakit ihtiyacını karşılamak açısından menkul kıymetler borsası planına kar paylarını da ekleyerek CAPM (Finansal Varlık Fiyatlama Modelini) geliştirmiştir. Mookerje (1992)’e göre, kurumsal çevre gelişmekte olan pazar olarak dikkate alındığında, Hindistan pazarında kar payı ödemeleri daha iyi sonuçlar vermektedir ki bu sonuçlara US ve Japonya’da rastlanmamaktadır. Sonuç olarak; Fama ve French (1999), gerçek sermaye maliyetinin yatırım verim oranının; firma kazançları, yatırım ve finanslama kararlarına ilişkin bilgiler sunduğunu belirtmişlerdir. Onlar iç verim oranını tüzel kişiliği olmayan şirketlerde sermaye maliyetinin tahmini için bir araç olarak görürler.
Değer tabanlı performans ölçüleri arasında değeri doğru olarak ölçmek, işletmede değer yaratma anlayışını yerleştirerek farklı bir kültür yaratmak ve kullanım kolaylığı sağlama açısından en yaygın ölçüt Ekonomik Katma Değer (EVA)’dir. EVA, işletmenin vergi sonrası net faaliyet kârının, o kârı yaratmak için kullanılan sermayenin maliyetinden arındırılarak ulaşılan değerdir. EVA şirket hedeflerinin saptanmasından stratejik planlamaya, bütçelemeden fiyatlamaya, teşvik sistemi oluşturulmasından insan kaynaklarına kadar uzanan bir finansal yönetim sistemidir. Ekonomik Katma Değer bir işletmenin yarattığı ya da kaybettiği değerin dönemsel olarak bir yıllık tutarıdır. İşletmenin tümü için hesaplanabileceği gibi her bölüm için ayrı ayrı da hesaplanabilir. Bölüm bazında ya da ürün bazında hesaplandığında her bir bölüm ya da üretim hattı farklı bir işletme olarak düşünülmelidir. Bölüm ya da ürün bazında hesaplanan EVA her bir bölüm ya da ürünün işletme adına yarattığı ya da kaybettirdiği değeri gösterir. Böylece ürünler ya da bölümler arasında kıyaslama yapma şansı yaratılır. Değer Yaratan FaaliyetlerBir faaliyetin değer yaratması için aşağıdakilerden birini veya birkaçını sağlaması gerekmektedir:
Değer Yaratmayan FaaliyetlerBir faaliyet nakit akımlarını, büyüme oranını etkilemiyorsa değerini de etkilemiş olmaz. Örneğin;
Bir firma olağan faaliyetlerinden olan nakit akımlarını, beklenen büyümeyi, yüksek hızla büyüme süresini artırarak ve finansman maliyetini azaltarak kendi değerini artırabilir. EVA’NIN YARARLARIŞirketler EVA’yı tam olarak uygulamaya başladıklarında maliyetleri toplayıp kârı değişik bir şekilde hesaplamaktan çok daha fazla şey yapmış olurlar. Bunlar;
Yöneticilerin; faaliyet verimliliği, büyüme, bilanço yönetimi, kalite kontrol, müşteri memnuniyeti, yenilik ve yeniden yapılanma adına yapabilecekleri katkıları saptayıp bütünleştiren EVA, üstün ve etkin bir yönetim yaklaşımı olarak değerlendirilir. EVA, şirketlerde değer katmaktan çok, değer yaratmanın yollarını arar. EVA en basit anlamda, yöneticileri hissedar gibi hareket ettiren bir mekanizma; bir şirket performans ölçümüdür; bütün maliyet çıkarıldıktan sonra kalan gerçek ekonomik kâr, yani vergi sonrası faaliyet kârı eksi sermaye bedelidir. Geleneksel muhasebe sistemi işlerin gerçek ekonomik yapısını göstermeyebilir. Bunun için muhasebe çerçevesinden ekonomik çerçeveye geçiş şarttır. Ekonomik ayarlamaların yapılması, bunların EVA sistemi içerisine yerleştirilmesi ve organizasyonların süreç yapılarında EVA’yı artıran kaynakların belirlenmesi faaliyet alanıdır. EVA’yı uygulayan şirketlerin asıl beklemeleri gereken fayda, daha yüksek bir piyasa değerine ulaşmaktır. Çünkü yatırımcılar hissedar yararına yönelik karar mekanizmalarını yönetim sistemlerine entegre eden bir anlayışı ödülsüz bırakmayacaklardır. Bunun yanında, hisse değeri değişimlerini en iyi açıklayan performans ölçüsünün EVA olduğunu yapılan araştırmalar göstermiştir.
EVA’nın formülü: EVA = Vergi Sonrası Faaliyet Karı – [ Ağırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti x (Toplam Kaynaklar – Borçlar)]
EVA gerçek kârın bir ölçüsüdür. Alternatif olarak, hem borç hem de öz sermaye maliyetinin vergi sonrası faaliyet kârından çıkarılmasıyla bulunur. Kalan ise herhangi bir dönemde, bu kârı üretebilmek için kullanılan tüm sermayenin maliyetini aşan (ya da aşağısında kalan) kârın tutarıdır. Tüm maliyetler çıkarıldıktan sonra arta kalandır. Ekonomistler buna ekonomik kâr ya da ekonomik rant da demektedirler. Biz ekonomik katma değeri ifade eden EVA’yı kullanıyoruz. Basit görünmesine rağmen, EVA’nın kesin doğru hesaplanabilmesi biraz daha karışıktır. İlk olarak faaliyet kârını, sermayeyi ve sermayenin maliyetini nasıl ölçeceğimize dair bir dizi kararlar gerektirir. , EVA’nın formülü; EVA = NOPAT - %C (TC) NOPAT : Vergi Sonrası Faaliyet Karı % C : Yüzde Sermaye Maliyeti TC : Toplam Sermaye Bu basit formül yönetimde bir devrim gerçekleştirmiştir. Devrim kelimesi biraz abartılı da olsa, EVA’nın her tür endüstride hissedarlar, müşteriler ve çalışanlar için üstün sonuçlar gerçekleştirdiği kuşkusuzdur. Her kıtada da 300 şirketten fazla (gelirleri trilyon doları bulan) Stern Stewarts’ın EVA çalışmasını finansal yönetimde uygulamaktadır. EVA’yı kullanan bu şirket yöneticileri, hissedar ve ortaklarına yüz milyarlarca dolar kazandırmışlardır. Özünde EVA, hem modern finansal yaklaşımın hem de klasik ekonominin pratik bir uygulaması, ekonomik değişim sürecinde ortak karar alma mekanizmalarına yardımcı olan en etkin çalışmadır. Bazı yönlerden EVA’nın bu kadar tutulması pek şaşırtıcı değildir. Hele günümüzde yöneticilerin dikkatini sermaye maliyetine çekerek pazar fiyatlarına odakladığı düşünülecek olursa, EVA değişim mühendisliğinin yeni bir formu değildir. EVA kapitalizm tarihi kadar eski olan ortak performans yönetimi ve ölçümü için temel bir yöntemdir. Yöneticilere sezgisel olarak doğru olduğunu bildikleri, fakat geleneksel muhasebe tabanlı performans ölçütleriyle saptırılmış bazı şeyleri yapmalarını söyler. Finansal yönetim sisteminin (şirketin faaliyet ve planlarını yönlendiren plan, politika, ölçü ve metodlar bütünü) odak noktası hem içsel hem de dışsal finansal amaçlara ulaşmak, uzun dönemli stratejik planları ve kısa dönemli kârlılık planlarını değerlendirmek, kaynakları tahsis etmek, (örneğin; yeni bir ekipmanı satın almak, kiralamak) ve bu kaynakların performansını faaliyet düzeylerini stratejik amaçlar açısından değerlendirmektir. Şirketler, ürünlerinin ya da iş süreçlerinin faaliyet karlarını temel olarak değerlendirebilirler. İş birimleri varlık dönüş oranı ya da bir bütçelenmiş kâr ile değerlendirilebilir. Finans departmanları sermaye yatırımlarını indirgenmiş nakit akım yöntemiyle, fakat devralmaları kazançlardaki (gelir) büyüme ile değerlendirirler. EVA, bunun aksine tek ve tutarlı bir odak noktası sağlar ve tüm kararların buna göre modellenmesi, izlenmesi ve aynı ölçütlerle değerlendirilmesine olanak tanır. EVA sistemi, yöneticilere yüksek bilgi ve öngörü sağlamak suretiyle onlara daha iyi kararlar verme olanağı tanır. Ancak tek başına bilgi yöneticilerin hissedar zenginliğini ve ekonomik kârı maksimize edecek kararlar vermesini de sağlayamaz. Özellikle de bunlar şirket için gerçekleştirilmesi güç kararlarsa. EVAnın asıl önemli etkisi, tüm organizasyonel davranışı değiştirmeye yönelik olmasıdır. Birçok faaliyet yöneticisi başarıyı arzulamaktadır. Tüm üst düzey yöneticilerin ve yönetim kurullarının karşılaştığı ortak soru ise, bu isteği hem bireyin hem de yatırımın ve şirketin lehine olabilecek bir yöne nasıl kanalize edilebileceğidir. Bunun cevabı, “insanlara daha çok ekonomik katma değer sağlamaları için ödeme yaparsanız , daha fazla EVA alırsınız ve bununla birlikte daha fazla hissedar zenginliği ve hisse fiyat artışı elde edersiniz” şeklinde verilebilir. EVA, yöneticilere, bir şirket sahibinin girişiminin başarı ve başarısızlığıyla özdeş kimliğini vermektedir; yani onlara sahiplere yaptığı gibi ödeme yaparak, şirket sahipleri gibi düşünmeye ve davranmaya yönlendirmektedir. Bu EVA artışından sabit bir yüzdeyle hesaplanan bir prim şeklinde uygulanabilmektedir. Bu tür uygulama, EVA'nın etkinliğini sağlamakta ve EVA yönetim sistemi için önem taşımaktadır. EVA finansal yönetim sistemi, yöneticilere hangi kararların ekonomik kârları artıracağını ve hissedar zenginliği sağlayacağını gösterir. Prim sistemi, hissedarların kazancını artırmayı yöneticilerin kişisel ilgi alanına sokarak, şirket sahipleri için bir denetim mekanizması işlevini görür. Özünde EVA, finans ya da ekonomiyle ilgili değil, insanlarla ilgilidir. Bir şirketteki en değerli kaynak yaratıcılık ve insanların başarma ve daha çok kazanabilecekleri noktalara ulaşma arzularıdır. EVA her organizasyonda mevcut bulunan başarma potansiyelini serbest bırakmanın bir yoludur. Çalışanlara daha çok bilgi ve insiyatif sağlayan, onların performanslarını anlamlı yapan ve onları başarıları için doğru biçimde ödüllendiren bir yönetim sistemi, dikkate değer sonuçlar çıkarabilir.
Bunun için 2 aşama mevcuttur:
Ağırlıklı ortalama sermaye maliyetinin (WACC) hesaplanabilmesi için; şirket, tüm yatırılan (kullanılan) fonları belirlemelidir. Tipik kaynaklar borç ve öz kaynaklardır. Alınan herhangi bir miktar paranın genelde belli bir faiz oranı söz konusudur ve bu oran vergi için ayarlanabilir. Örneğin;bir şirket yıllık %8 faiz oranı ile 10 yıllık bir bono almışsa ve vergi oranı da % 40 ise, bu durumda bononun vergi sonrası maliyeti %4,8'dir [(1-0,4) x 0,08]. Öz kaynaklara yaklaşım ise daha farklıdır. Burada fırsat maliyeti söz konusudur. Zaman içinde, hissedarlar uzun dönemli devlet tahvilinden %6'lık daha fazla kazanç sağlasalar ve bu tahvillerin oranları da %6 olsa, bu durumda ortalama öz sermaye maliyeti %12 olacaktır. Daha yüksek riskli hisseler daha fazla getiri sunar,daha istikrarlı ve daha az riskli hisselerin ise daha az getirileri olur. Sonuç olarak her finansal kaynağın miktarı yüzde maliyeti ile çarpılır ve ağırlıklı ortalama sermaye maliyetine ulaşmak içinde ağırlığı oranında toplanır.
Bir firmanın 2 finans kaynağı bulunsun; 2 milyon $'lık uzun dönemli bono %9 faiz oranı ile ve 6 milyon $'lık da ortalama risk düzeylerinde hisse senetleri. Eğer vergi oranı %40 ise ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti şu şekilde hesaplanır; Miktar yüzde x vergi sonrası maliyet Bono 2.000.000$ 0,25 0,09(1-0,4)=0,054 Öz sermaye 6.000.000$ 0,75 0,06 + 0,06=0,120 Toplam: 8.000.000$ Ağırlıklı ortalama maliyet 0,0135
0,0900 0,1035
Örnek: Furman firmasının geçen yılki vergi sonrası faaliyet kârı 1.583.000 $ olsun ve 3 finans kaynağı kullanılmış olsun. Bunlar; 2 milyon $'lık ipotekli bono % 8 faiz oranı ile, 3 milyon $lık teminatsız bono %10 dan ve son olarak 10 milyon $'ık adi hisse senedi (ortalama risk düzeyinde).Şirketin vergi oranı %40 dır. İpotekli bonoların vergi sonrası maliyeti = (1-0,4x0,08)= 0,048 Teminatsız bonoların vergi sonrası maliyeti = (1-0,4x0,10)= 0,06 Öz sermaye için vergi ayarlaması yok,hisse senetleri maliyeti %12 (uzun vadeli hazine bonosu %6 + %6 ortalama prim) Bu durumda ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti,bunların yüzde maliyeti ve ağırlıklarıyla çarpılarak bulunur. Şu şekilde hesaplanır:
İpotekli tahvil: 2.000.000.$ 0,133 0,048 0,006 Teminatsız bono: 3.000.000.$ 0,200 0,060 0,012 15.000.000.$ 0,098 Bu ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti oranı kullanılan toplam sermaye ile çarpılınca,sermayenin maliyeti bulunmuş olur. Furman Inc için kullanılan sermaye 15 milyon $'dır.
Ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti: (1.470.000.$) EVA 113.000.$ Pozitif çıkan ekonomik katma değer, kullanılan sermayenin maliyetinin ne kadar üzerinde faaliyet karı elde ettiğini gösterir. Yani şirket zenginlik oluşturmakta, gerçek anlamda kar etmektedir. AT&T ve Coca Cola gibi şirketler EVA ve Pazar fiyatları arasında yüksek bir korelasyon olduğunu fark etmişlerdir. EVA. pay başı gelir öz sermaye verim oranı gibi muhasebe oranlarından daha doğru bir biçimde Pazar fiyatlarını yansıtmaktadır. Bazı şirketler EVA’nın sadece faaliyet gelirlerine odaklanmaktan daha çok doğru davranışları özendirdiğini fark etmişlerdir. Bunu altında yatan sebep ise EVA’nın doğru sermaye maliyetine dayanmasıdır. Birçok şirkette yatırım kararlarının sorumluluğu yönetimdedir. Sonuç olarak sermaye maliyeti ortak maliyet olarak alınır. Eğer şirketin bir bölümü bir yatırım yapmışsa bu yatırımın finans maliyeti, toplam sonuçları yansıtan gelir tablosunda görülür. Diğer bir ifadeyle, bölümün faaliyet giderlerinde bir azalma olarak görünmez; bölümden ayrı bağımsız olarak görünür. Sonuç olarak ta, EVA şirketin alt bölümleri için incelenmelidir. Örneğin: Supertech Inc.’in 2 ürün bölümü ve bunların donanım ve yazılım bölümleri olduğunu düşünelim. Faaliyetlere ait gelir tabloları bu bölümler için aşağıda gösterilmiştir. Donanım Yazılım Satışlar 5.000.000 $ 2.000.000 $ Satışların Maliyeti 2.000.000 $ 1.100.000 $ Brüt Satış Karı 3.000.000 $ 900.000 $ Satış, Yönetim Giderleri ve Vergiler 2.000.000 $ 400.000 $ Net Kar 1.000.000 $ 500.000 $ Yukarıda sunulan gelir tablosuna göre bu iki bölüm de kârlı görünmektedir. Şimdi de iki bölümün sermaye kullanımını inceleyelim. Supertech’in ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti % 11 olsun. Donanım bölümü; madde ve malzeme ile tamamlanmış mamullerin stoklarının oluşturulması, ambar kullanımı dolayısıyla 10.000.000 $’lık bir sermaye kullanmıştır. Bu durumda donanım bölümünün sermaye maliyeti; 0.11 x 10.000.000$ = 1.100.000 $ dır. Yazılım, fazla madde ve malzeme stokuna ihtiyaç duymamakta ancak AR-GE ve Eğitim maliyetleri oldukça yüksek çıkmaktadır. Sermaye kullanımı bu bölüm için 2.000.000 $ dır ve böylece sermaye maliyeti 0.11 x 2.000.000 $ = 220.000 $ olmaktadır. Aşağıda her iki bölüm için EVA hesaplanmıştır: Donanım Yazılım Net Faaliyet Karı 1.000.000 $ 500.000 $ Sermaye Maliyeti 1.000.000 $ 220.000 $ EVA (100.000 $) 280.000 $ Bu hesaplamanın ortaya koyduğu sonuçlara göre ise; Donanım bölümü çok fazla sermaye kullandığı için kârlılığı düşüktür. Öte yandan, Yazılım bölümü, Supertech’e kâr sağlamaktadır. EVA’nın kullanımı sonucu Donanım bölüm yöneticisi stok ve ambarları artık bedava ürünlermiş gibi ele almayacak, bunun yerine EVA’yı artırabilmek için sermaye kullanımını azaltmaya çalışacaktır. Örneğin sermaye kullanımı 8.000.000 $ ‘a düşürebilirse, o zaman EVA 120.000 $’a kadar çıkabilecektir. [1.000.000 $ - (0.11 x 8.000.000 $)]= 120.000 $ 
UYGULAMADA EVABu aşamada EVA’nın firmalarda uygulamaya konuş tarzı üzerinde durmakta yarar vardır.
Tüm bunların yanısıra EVA’ya geçişi aşırı kazanç sağlama yolu olarak gören araştırmacılar ve portföy yöneticileri de mevcuttur. İlk olarak bu tür kullanıcıların ilk gruptakilere nazaran daha az bilgisi vardır. EVA’yı benimseyen firma danışmanları içsel bilgiyi halka açık bilgilerle birleştirip daha iyi tahminlere ulaşabilirler. Portföy yöneticileri sadece halka açık bilgilerle çalışabilirler ve daha kabaca bir EVA tahmini yapabilirler. Yıllar itibariyle EVA karşılaştırması hala en basit şekliyle yapılmakta; artış yatırımcılar için iyi haber, düşüş ise kötü haber olarak nitelendirilmektedir. SONUÇEVA bir muhasebe ölçü birimi değildir. Aslında her ikisin de ayarlama yapılmak zorunlu da olsa EVA faaliyet karı ve sermaye maliyeti gibi muhasebe ölçümlerine bağlıdır. Olumlu EVA’ya sahip bir yatırım iyi bir yatırımdır. Firmalar projeleri incelemek için EVA’yı kullanırlarsa daha iyi yatırım kararları alırlar. Bir firmayı EVA ile değerlemek geleneksel değerleme yöntemlerine oranla daha kapsamlı öngörüler sağlar. Yukarıda özetlenen özellikler çerçevesinde, EVA kullanımının işletme ve çevresi açısından incelenme ve tartışılması yarar sağlayacaktır. Özellikle, tüm çalışanların faaliyet etkinliği ve gelişme seyrine duyarlılıklarını artırması yönüyle, işletmelerin maliyet yönetim sistemlerine olumlu katkı sağlayacaktır. YARARLANILAN KAYNAKLAR
Yüklə 61,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|