Mövlana Bəlxdə 30 sentyabr 1207 tarixində dünyaya gəlmişdir, adı Məhəmməddir. Bütün məlumatlara görə atası da eyni adı daşımışdır. Başda özü «Məsnəvi»nin müqəddiməsində qeyd etdiyi üzrə adı ixtilafsız olaraq bu şəkildədir. Məsələn, ankaralı İsmayıl Əfəndi "Həzrəti Mövlananın ismi-şərifləri Məhəmməd və ləqəbləri Cəlaləddindir. Atalarının isimləri də Məhəmməd və ləqəbləri Bahaəddindir" deməkdədir. Babası Hüseynin ləqəbi də Cəlaləddindir. İslam dünyasında hörmət ifadə etmək üçün önəmli adamların adlarının önündə işlədilən "əfəndimiz" anlamındakı “Mövlana” titulu, Mövlana Cəlaləddin Məhəmmədlə birlikdə xüsusi ada çevrildi.
DOĞUMU, ADI, LƏQƏBLƏRİ
Doğulduğu şəhərə nisbətlə Bəlxi (Bəlxli) sifəti, xüsusilə ilk qaynaqlarda atası və özünün adlarının yanında yer almaqdadır. Mövlana uşaqlıq dönəminin xaricindəki illərinin, demək olar ki, tamamını, öncəki əsrlərdəki isimləndirmə ilə "Diyari Rum"da keçirdiyi və bu bölgədəki Konyanı vətən seçdiyi üçün "Rumi" (Rum ölkəsindən; anadolulu) sifətiylə anılmışdır. Bunlarla yanaşı, vətən etdiyi şəhərə işarə etmək üzrə XIII əsrdən etibarən Konəvi (Konyalı) sifəti də adıyla birlikdə bir çox əsərdə yer almışdır.
TƏHSİLİ
Mövlananın ciddi bir təhsil gördüyü və sufi bir tərbiyədən keçdiyi qaynaqlardakı məlumatlardan və əsərlərindəki açıq dəlillərdən anlaşılmaqdadır. Atası vəfat etdiyi zaman 24 yaşında ikən mədrəsədə onun yerini ala biləcək elmi özəlliklər daşıdığı bildirilən Mövlana buna baxmayaraq təhsilinə davam etdi. Mövlananın atası həyatda ikən 1221-1228 illər arasında təhsilini ikmal üçün Hələb və Şama getmiş olduğu göstərilməkdədir. Ancaq 1225-ci ildə Qaramanda evləndiyi və sonrasında ard-arda iki uşağının dünyaya gəldiyi gözdən uzaq tutulmamalıdır.
TƏHSİLİ
Əflakin bir ifadəsində Mövlanın Şama getdiyini və Deyirlər ki, bu onun ilk səfəri idi.« deyir. Nə qədər sürdüyü isə dəqiq bilinmir. Yenə Əflaki "Onun yeddi ilə yaxın Şamda qaldığını söylərlər, fəqət dörd il yaşadı deyənlər də vardır" deyir. Mövlananın Hələb Hələviyə mədrəsəsindəki xocası Kəmaləddin bin Adimdir. Sipehsalar Mövlananın təhsili üçün bu məlumatları verməkdədir: "...lüğət, ərəbşünaslıq, fiqh, təfsir, hədis, makulat və mənkulat kimi elmlərdə o çağda zamanın bütün elmlərinin başında gələnlərini mənimsəmiş, gəncliyinin ilk çağında Hələb şəhərində dürlü elm sahələri ilə dünyada bərabəri olmayan Mövlana Kəmaləddin bin Adimdən faydalanmaqla məşğul olmuşdur,"
YARADICILIĞI
Mövlananin ən məşhur əsəri “Məsnəvi” (Ruhani kupletlər) əsəridir. Altı cildlik şeir fars təsəvvüf ədəbiyyatının zəngin ənənəsində mühüm yer tutur və çox vaxt “Fars Quranı ” adlandırılır. Bir çox təfsirçilər onu dünya ədəbiyyatında ən böyük mistik şeir hesab etmişlər. Hər biri daxili qafiyəli qoşma olan təxminən 27.000 misradan ibarətdir.
Mövlananın digər mühüm əsəri “ Divan-e Kəbir” və ya “Divan-e Şəms-i Təbrizi”dir . Fars dilində təqribən 35.000 beyt və 2000 rütbədən əlavə Divan ərəbcə 90 qəzəl və 19 dördlük, türkcə bir neçə onlarla beytdən ibarətdir (əsasən fars və türkcə qarışıq makaron şeirləri) , və yunan dilində 14 beyt.
YARADICILIĞI
Fihi ma-fih (İçəridə olanlar) Mövlananın müxtəlif vaxtlarda şagirdlərinə söylədiyi yetmiş bir nitqin qeydini təqdim edir. Müxtəlif şagirdlərin qeydlərindən tərtib edilmişdir. Fars dilindən ingiliscə tərcümə ilk dəfə AJ Arberry tərəfindən “Ruminin çıxışları” və Uiler Tekstonun ikinci kitabının tərcüməsi olan “Qeyb əlaməti” nəşr edilmişdir. Fihi ma-fihin üslubu danışıq dilidir və orta təbəqədən olan kişi və qadınlara yönəlib və mürəkkəb söz oyunu yoxdur.
Məcaşi-Səba ( Yeddi Şura ) yeddi fərqli məclisdə oxunan yeddi fars xütbəsini və ya mühazirəsini ehtiva edir. Xütbələrin özləri Quran və hədislərin daha dərin mənasının təfsirini təklif edir . Xütbələrdə başqa şairlərin, o cümlədən Sənai , Əttar və Ruminin özünün şeirlərindən parçalar da var. Əflakinin dediyinə görə, Şəms-i Təbrizidən sonra Mövlana başda Səlahəddin Zərkub olmaqla, görkəmli şəxslərin xahişi ilə xütbələr söyləmişdir. Fars dilinin üslubu kifayət qədər sadədir, lakin ərəb və tarixi biliklər və hədislərdən sitatlar Mövlananın İslam elmlərindəki biliklərini göstərir. Onun üslubu sufilərin və ruhani müəllimlərin verdiyi mühazirə tipinə xasdır.
Məktubat (və ya Məkatib) Mövlana tərəfindən öz ardıcıllarına, ailə üzvlərinə, dövlət xadimlərinə və nüfuzlu şəxslərə yazdığı farsca məktublar toplusudur. Məktublar sübut edir ki, Mövlana öz ailə üzvlərinə kömək etməklə və onların ətrafında yetişən müridlər cəmiyyətini idarə etməklə çox məşğul idi. Yuxarıda adı çəkilən iki əsərin (mühazirələr və xütbələr) fars üslubundan fərqli olaraq, məktublar zadəganların, dövlət xadimlərinin və padşahların yazışma gözləntilərinə uyğun olaraq qəsdən işlənmiş və epistolyardır.
VƏSİYYATNAMƏSİ
Sizə gizlidə və aşkarda Allahdan qorxmağı, az yeməyi, az yatmağı, az danışmağı, üsyan və günahları tərk etməyi, oruc tutmağı, namaza davam etməyi, sürəkli olaraq şəhvəti tərk etməyi, bütün yaranmışlardan gələn cəfaya təhəmmüllü olmağı, səfeh və cahillərlə oturmamağı, gözəl davranışlı və yetkin adamlarla birlikdə olmağı vəsiyyət edirəm. İnsanların ən xeyirlisi insanlara yararı olanıdır. Sözün ən xeyirlisi az və anlaşılan olanıdır.
Mövlana 17 dekabr 1273-cü ildə Konyada vəfat etmişdir Mövlananın cənazəsi atasının yanında dəfn edilmiş və onun dəfn olunduğu yerdə möhtəşəm bir türbə olan Yaşıl türbə (Mövlana Muzeyi) ucaldılmışdır.
İnsanda iki böyük əlamət vardır: Birincisi bilik , ikincisi fədakarlıqdır. Bəzisində bilik var, fədakarlıq yox. Bəzisində fədakarlıq vardır, bilik yoxdur. Hər ikisinə də sahib olan xoşbəxtdir.
