Giriş ........................................................................................................................................................................ 3
Çoxtərəfli ticarət sistemi ......................................................................................................................................... 4
GATT və DTT (WTO) neoklassik nəzəriyyəyə əsaslanır ...................................................................................... 5
GATT-ın əsas prinsipləri ........................................................................................................................................ 8
GATT-ın dünya ticarətini sərbəstləşdirmə mexanizmi ........................................................................................... 9
GATT və ticarət raundları ..................................................................................................................................... 10
Müxtəlif GATT siyasət və mexanizmləri ............................................................................................................ 14
Dünya Ticarət Təşkilatının formalaşması ............................................................................................................. 17
DTT-nin təşkilatı strukturu ................................................................................................................................... 19
DTT: Qərar qəbulu prosesi ................................................................................................................................... 21
Uruqvay Raundu və DTT dövrü .......................................................................................................................... 29
DTT(WTO)-siz dünya ticarəti ............................................................................................................................. 38
DTT ( WTO) ilə dünya ticarəti ............................................................................................................................. 39
DTT (The World Trade Organization) ünvanı ...................................................................................................... 40
Bu günkü çoxtərəfli ticarət sistemi üç mərhələdə formalaşmışdır:
GATT (Gömrük Tarifləri və Ticarət üzrə Baş Saziş – 1948)
Ticarət müzakirələri turları
1994 Mərakeş Konfransında DTT-nın qurulması və Uruqvay Raundu Sazişləri
GATT və DTT (WTO) neoklassik nəzəriyyəyə əsaslanır
Bütün ölkələr ticarətdən qazanır
Daha çox ticarət = daha çox fayda
Bütün sektorlar bərabərdir
Azad ticarət optimaldır
Müqayisəli üstünlük sahələrində ixtisaslaşma optimaldır.
GATT-ın formalaşması
1930-cu illərdə dünya ticarətində proteksionizm və iqtisadi millətçilik hərəkatları geniş yayılmışdı.
Bu vəziyyətdən xüsusilə Qərbin sənayeləşmiş ölkələri şikayətçi idi.
1944-cü ildə Bretton Woods Konfranslarında IMF (BVF)və Dünya Bankı formalaşdırılmışdır.
1947-1948-ci illər arasında Havanada toplanan 50-dək ölkənin təmsilçisi Beynəlxalq Ticarət Təşkilatı (ITO) formalaşdırılması qərarı qəbul etdilər.
ITO nizamnaməsində qurumun əsas vəzifəsi beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılması idi. Ancaq nizamnamə kəskin müxalifət səbəbi ilə ölkələrin parlamentlərindən keçmədi.
1948-ci ildə beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılması ilə bağlı keçici olaraq GATT sazişi imzalandı və onun parlamentlər tərəfindən təsdiqlənməsi tələb edilmirdi.
GATT getdikcə davamlılıq qazandı və Cenevrədə daimi katibliyi formalaşdırıldı.
GATT-ın məqsədləri
Ticarətin sərbəstləşdirilməsi,
Ticarət maneələrinin aradan qaldırılması və beynəlxalq ticarətin prinsip və qaydalarının formalaşdırılması,
Şəffaf və proqnozlaşdırıla bilən ticarət sisteminin formalaşdırılması,
Proteksionizmin miqdar məhdudiyyətləri əvəzinə tariflər vasitəsilə həyata keçirilməsi,
Tariflərin tətbiqi və zaman keçdikcə dərəcələrinin aşağı salınması.
GATT-ın əsas prinsipləri
Ən çox himayə olunan ölkə prinsipi
Bir ölkənin hər hansı bir ölkəyə təmin etdiyi hər hansı bir hüquq və üstünlüyün digər üzv ölkələrə də təmin etməsi.
Milli rejim prinsipi
Yerli məhsul ilə idxal məhsul arasında birbaşa və ya dolayı olmaqla vergiləndirmə və ya digər öhdəliklər baxımından yerli məhsul lehinə diskriminasiya yaradılmaması.
Üzv ölkələr arasında müəyyən fasilələrlə həyata keçirilən çoxtərəfli taarif müzakirələri yolu ilə reallaşdırılırdı.
Müzakirə metodu “qarşılıqlı güzəşt” (reciprocity) prinsipi olmuşdur. Yəni müəyyən malların mühüm ixracatçısı olan ölkə və ya ölkə qrupları başlıca ticarət ortaqlarından, onlara sattıqları mallar üzərində gömrük endirimləri tələb edirlər, onlar da qarşı tərəfə müvafiq güzəşt edilər.
GATT müzakirələrində əsl bazarlıqlar ABŞ və Yaponiya kimi ölkələr və ya ölkə qrupları arasında olmuşdur.
Müəyyən idxalatçı və ixracatçılar arasında əldə edilən taarif uzlaşmaları daha sonra ümumi bir taarif sazişi ilə bütün üzvlərə şamil edilmişdir.
“Qarşılıqlı güzəşt” prinsipinin bir istisnası zəif inkişaf etmiş ölkələrlə bağlı olmuşdur. Uruqvay raunduna qədər bunlar qarşılıqlı taarif endirimlərinə getmədən güzəştlərdən istifadə edirdilər. Bu raunddan sonra onlar da prosesə qatılmışdır.
GATT və ticarət raundları
1947-ci ildə Cenevrədə reallaşdırılan ilk iclasla birlikdə baş tutan GATT müzakirə raundlarının sayı səkkizdir.
Əvvəlki müzakirələr, xüsusilə ABŞ və Qərbi Avropa ölkələri arasında intensiv xarakter alsa da, sonradan bura Yaponiya da qoşuldu.
Getdikcə regional iqtsiadi inteqarsiyalar formalaşmış və bu qruplar iclaslarda vahid bir təmsilçi ilə iştirak etmişlər (AB, EFTA, Nordik Topluluğu ve ASEAN).
Kennedy Raundu ilə taarif endirimlərinin ayrı-ayrı maddələr üzərində deyil, bütün taariflər üzərində müəyyən nisbətlərdə həyata keçirilməsi metodu qəbul edilmişdir.
GATT və ticarət raundları
İlk iclaslarda ancaq sənaye məhsulları müzakirə predmeti olmuş və taarif endirimləri müzakirə edilmişdir. Zaman keçdikcə bu sahədə məhdud irəliləyiş olmuşdur. Məsələn, Kennedy Raundunda dempinqə qarşı Anti-Dempinq Kodeksi qəbul edilmiş, Tokyo Raundunda da ilk dəfə qeyri-taarif maneələri müzakirəyə çıxarılmışdır.
Ən əhatəli Uruqvay Raundunda isə əmtəə ticarətinə əlavə olaraq, xidmət ticarəti, sənaye və intellektual mülkiyyət hüquqlarının qorunması və kənd təsərrüfatı subvensiyaları ilə digər qeyri-taarif vasitələri müzakirəyə çıxarılmışdır.
Qoruma vasitəsi kimi gömrük taariflərinə üstünlük verilməsi
Yəni taarif kvotadan daha üstündür.
GATT və “Haqsız Rəqabət”
GATT 1947’də nəzərdə tutulmuşdur.
Dempinqə qarşı anti-dempinq vergisi tətbiq etmə səlahiyyəti verilmişdir.
İxracat subvensiyalarına qarşı idxalatçı ölkəyə kompensasiya edici vergi tətbiq etmə səlahiyyəti verilmişdir.
Tokyo Raundunda “Anti-Dempinq Kodeksi” və “Subvensiyonlar və Kompensasiya Edici Vergilər Kodeksi” qəbul edilmişdir.
Müxtəlif GATT siyasət və mexanizmləri
GATT və Ətraf Mühitin qorunması
Ətraf mühitlə bağlı GATT siyasətləri mühüm dərəcədə tənqid edilmişdir.
Ətraf mühit məsələsi Uruqvay Raundunda gündəliyə gətirilsə də hər hansı bir qərar qəbul edilə bilməmişdir.
GATT və Yeni Proteksionizm Cərəyanı
Bir üzv ölkənin ixracatı, idxalatçı üzv ölkədə ciddi bir zərərə yol açarsa və ya belə bir təhlükə doğurarsa, bu halda idxalatçı ölkənin hökuməti daxili bazarını qorumaq məqsədilə məhdudlaşdırıcı tədbirlər alma hüququna malikdir.
Dünya Ticarət Təşkilatının formalaşması
1 Yanvar 1995-ci ildə Uruqvay Müzakirələri (Raundu) nəticəsində və GATT-ın əsasında formalaşdırılmışdır.
GATT sənaye malları üzərindəki dünya ticarətini sərbəstləştirməyə istiqamətlənmişdir.
DTT-nin isə səlahiyyətləri daha da artırılmış, sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət ticarətinin liberallaşdırılması ilə birgə intellektual mülkiyyət hüquqlarını da əhatə edir.
GATT 1947 Uruqvay Müzakirələrində yeniləşdirilərək GATT 1994 adı ilə DTT-nin tərkibinə daxil edilmiştir.
Bu gün, Qərbin bütün sənaye ölkələri daxil olmaqla, dünya ticarətinin 90%-ni əhatə edən 150-dən çox ölkə təşkilatın üzvüdür.
DTT-xülasə
DTT-nin təşkilatı strukturu
Nazirlər Konfransı (Ministerial Conference)
Üzv ölkələrin müvafiq nazirlərindən formalaşır.
Ən ali qərar qəbuledici instansiyadır.
Ən azı 2 ildə bir dəfə toplanır.
Baş Şura (General Council)
Vaxtaşırı toplanır və bütün üzv ölkələrin nümayəndələrindən formalaşır.
Nazirlər Konfransı adından fəaləiyyət göstərir.
Cenevrədə toplanır.
Baş direktor
Təşkilatı təmsil edir və müvafiq nazirlər tərəfindən təyin edilir.
Şuralar:
Mal ticarəti
Xidmət ticarəti
Ticarətin intellektual mülkiyyət hüquqları
Müxtəlif komitələr
İdarəetmə üzvlük və konsensusa əsaslanır.
Mərkəzi Cenevrədədir.
DTT: Qərar qəbulu prosesi
İlk addım danışıqdır.
DTT-nin məqsədləri
Ticarətdə maneələrin, məhdudiyyətlərin və qadağaların aradan qaldırılması,
Uruqvay Raundu ilə birlikdə GATT instutsional bir struktur olan Dünya Ticarət Təşkilatına çevrilmişdir.
DTT Mərakeş Sazişlərinin həyata keçirilməsindən məsuldur.
DTT-nin Təsis Sazişinin maddələrindən irəli gələrək, ticarətin liberallaşdırılması bir “proses” kimi qəbul edilmişdir.
Bu istiqamətdə irəliləyiş əldə edilməsi yeni müzakirə proseslərini reallaşdıracaq və bu müzakirələr də yenə DTT çərçivəsində həyata keçiriləcəkdir.
DTT-nin funksiyaları
Təşkilatın funksiyalarına daxil olan (GATT-dan miras qalan) sazişlərin reallaşdırılması və idarə edilməsinin təmini,
Həyata keçiriləcək çoxtərəfli ticarət müzakirələri üçün bir forum təşkil etmək, ticarəti sərbəstləşdirmə cəhdlərinə yeni sahələr əlavə etmək,
Üzvlər arasında çıxa biləcək anlaşmazlıqları sürətlə və səmərəli şəkildə həll etmək üçün bir vasitəçilik mexanizmi qurmaq (Anlaşmazlıqların Həlli Orqanı).
Üzvlərin xarici ticarət siyasətlərini monitorinq etmək və qiymətləndirmək (Ticarət Siyasətlərini Monitorinq Mexanizmi – TPRM, Ticarət Siyasətlərini Monitorinq Orqanı),
Daimi instutsional struktur kimi BVF, Dünya Bankı və bunlarla əlaqəli qurumlarla yaxın əməkdaşlıq etmək,
Beynəlxalq ticarət sisteminin faydalarından istifadə etmələri üçün inkişaf etməkdə olan ölkələrə və keçid ölkələrinə kömək etmək.
Uruqvay Raundu və DTT dövrü
Uruqvay Raundu, 1986-cı ilin sentyabr ayında Uruqvayın Punta del Este şəhərində başlamış və 15 aprel 1994-cü ildə Mərakeşin Mərakeş şəhərində 125 ölkənin Yekun Sənədi imzalaması ilə nəticələnmişdir.
Başlanğıc mərhələdə müzakirələrin 4 il davam etməsi planlaşdırılmışdı. Ancaq, kənd təsərrüfatı subvensiyalarının aradan qaldırılması ilə bağlı ABŞ-la Avopa İttifaqı (xüsusilə Fransa) arasında ortaya çıxan fikir ayrılıqları səbəbilə 4 il də uzandı.
Burada kənd təsərrüfatı subvensiyaları ilə yanaşı, xidmət ticarətinin sərbəstləşdirilməsi də ilk dəfə müzakirəyə çıxarılmışdır.
Həmçinin taarif və qeyri-taarif maneələrinin aradan qaldırılaraq yeni proteksionizmin yayılmasının qarşısının alınması, intellektual və sənaye mülkiyyəti hüquqlarının qorunması və rəsmi tenderlərdə yerli firmalar lehinə tətbiq edilən diskriminasiyanın ləğv edilməsi, digər mühüm məsələlər arasında olmuşdur.
Uruqvay Raundu və DTT dövrü
Uruqvay Raundunun digər mühüm bir nəticəsi də DTT-nin qurulmasıdır.
Müzakirələrdə GATT-47 sazişinə dəyişiklik edilmiş və ortaya çıxan yeni saziş GATT-94 adı altında DTT-nin əsasını təşkil etmişdir.
Uruqvay Raundu və DTT dövrü
Müzakirələrdə əldə edilən nəticələri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq mümkündür:
İnkişaf etmiş ölkələr sənaye məhsulları üzərindəki taariflərdə yenidən orta hesabla 34% həddində bir endirim həyata keçirməyi qəbul etdilər. Beləliklə, bu sahədəki taarif səviyyəsi Uruqvay Raundundan sonrakı endirimlərlə 3%-ə enmiş olacaqdır.
Könüllü ixracat məhdudiyyətləri
Ümumiyyətlə “boz sahə tədbirləri” də adlandırılan könüllü ixracat məhdudiyyətləri və ya daxili bazarın tənzimlənməsi sazişləri kimi tədbirlər 4 illik müddət ərzində tamamilə ortadan qaldırılacaqdır.
Zəif inkişaf etmiş ölkələr
Zəif inkişaf etmiş ölkələrə məcburedici taarif endirimləri nəzərdə tutulmuşdur.
Kənd təsərrüfatı
- Kənd təsərrüfatı ilə bağlı öhdəliklər üç qrupda toplanmışdır: bazara giriş, daxili dəstəklər və ixracatdakı subvensiyalar.
Uruqvay Raundu və DTT dövrü
Toxuculuq və geyim sektoru
Bu mallar üzərindəki Çoxliflilər Sazişinə əsaslanaraq tətbiq edilən ixracat kvotaları 10 illik bir dövrdə daha az məhdudlaşdırıcı olan taariflərlə əvəz olunacaq və bu müddətdə taariflər də 25% həddində endiriləcəkdir.
Xidmətlər ticarəti
Xidmətlər sferasında liberallaşmanı təmin etmək məqsədilə Xidmətlər Ticarəti Baş Sazişi (General Agreement on Trade in Services –GATS) qəbul edilmişdir.
Sənaye və intellektual mülkiyyət hüquqları
1967 Paris Sazişi, 1971 Bern Sazişi, Roma Sazişi və əlaqəli digər sazişlər qəbul edilmiş və üzv ölkələrin əməl etməli olduqları bəzi standartlar formalaşdırılmışdır.
Miqdar məhdudiyyətləri
Qanunsuz olaraq müəyyən hallarda tətbiq edilə biləcək miqdar məhdudyyətlərinin sənayeləşmiş ölkələrdə 2 il, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 5 il ərzində aradan qaldırılması nəzərdə tutulmuşdur.
Ticarət siyasətlərinin monitorinqi mexanizmi (TPRM)
İlk dəfə bu çərçivədə fəaliyyət göstərəcək bir orqan formalaşdırılmışdır.
- Emal sənayesindəki xarici investisiyalı biznes subyektlərinin əməl etməli olduqları yerli məhsuldan istifadə və ya ixracat həyata keçirmə kimi məcburi öhdəliklərin də mərhələli şəkildə ortadan qaldırılması nəzərdə tutulmuşdur.
Uruqvay Raundu və DTT dövrü
DTT-nın anlaşmazlıqların həlli mexanizmi
Təsirli və effektiv şəkildə işləyən mexanizmdir.
“Neqativ konsensus” prinsipinə əsaslanır.
Proses avtomatik şəkildə başlayr və təklikdə bir üzvün prosesi dayandıra bilməsi mümkün deyildir.
Yalnız üzv ölkələrin arasında ortaya çıxan anlaşmazlıqlara tətbiq edilir.
Mexanizm çərçivəsində alınan qərarların icrası məcburi xarakter daşıyır.
Uruqvay Raundu və DTT dövrü
Çoxtərəfli ticarət qaydaları toplusu
Ticarət və Taariflər üzrə Baş Saziş 1994
Xidmətlərlə ticarət üzrə baş saziş
Ticarətin intellektual mülkiyyətlə bağlı aspektləri
Müzakirələrin tənzimlənməsi anlayışı
Ticarət siyasəti icmalı mexanizmi
DTT Yekun Sənədi
Yekun Sənəd = [29 Saziş + Razılaşma mətnləri]
Türkiyə DTT-nin qurucu üzvü kimi yekun sənədin ratifikasiya prosesini 1995-ci ildə tamamlamışdır.
DTT Yekun Sənədi
DTT-ni Təsis edən Saziş
ƏLAVƏ 1A Əmtəə Ticarətilə bağlı Sazişlər (GATT 94)
Subvensiyalar və Kompensasiya edici Tədbirlər Sazişi
Proteksionist Tədbirlər Sazişi
DTT Yekun Sənədi
ƏLAVƏ 1B Xidmətlər Ticarəti Baş Sazişi (GATS)
GATS-ın əhatə etdiyi sektorlar: hava nəqliyyatı, maliyyə xidmətləri, dənizçilik xidmətləri, telekomunikasiya, turizm, sağlamlıq, təhsil, peşə xidmətləri və oxşar sektorlar.
ƏLAVƏ 1C İntellektual Mülkiyyət Hüquqları Sazişi (TRIPS)
ƏLAVƏ 2 Anlaşmazlıqların Həlli Qayda və Prosedurları ilə bağlı Razılaşma Mətni
ƏLAVƏ 3 Ticarət Siyasətlərinin Monitorinqinin Həyata Keçirilməsi (TPRM)
ƏLAVƏ 4 Çoxlu Sazişlər
+
Digər Nazirlər Konfransı Qərarları və Razılaşma Mətnləri
DTT(WTO)-siz DÜNYA TİCARƏTİ
DTT ( WTO) ilə dünya ticarəti
DTT (The World Trade Organization) ünvanı
Mənbələr
P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley.
H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2009.
R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, VI. Baskı, İstanbul, 2009.