0 ‘zbekist0n madaniyati

Moddiy va ma’naviy madaniyatlarning o ‘zaro bog‘liqligi va farqli jihatlari.
Moddiy va m a'naviy madaniyatlam ing o 'z a ro bog‘liqligi kishilam ing ehtiyojlari, 
qobiliyatlari, m aqsadlarining m oddiy k o ‘rinishga aylanishida yaqqol k o ‘zga 
tashlanadi. M asalan, m adaniy qadriyatlarda ehtiyojlar, qobiliyatlar, m a q sa d la r 
ham m a ’naviy k o ‘rinishda, ham m oddiy k o ‘rin ish d a nam oyon b o ‘ladi. Y oki 
xalqimiz tarixiga oid muzeyga q o ‘yilgan ek sp o n a tla m i tom osha qilar ek a n m iz , 
ularda o 'tm is h ajdodlarim izning didlari, d u n y o q arash lari, intilishlari va o rz u - 
um idlari, tabiatga b o ‘lgan m unosabatlari, ijodiy im koniyatlari, q o biliyatlari, 
ya’ni m a'naviy dunyosining qay darajada shakllanganligini anglab y etam iz. 
Shuningdek, kiyim larim iz, turli xil b inolar, o ziq -o v q atlar, transport vositalari, 
turfa u y -ro ‘zg‘o r buyum larim iz va b o sh q alar aslida m oddiy-m adaniy b o y lik lar 
hisoblansa-da, ularda kishilam ing d u n y o q a ra sh i, didi, o rz u -u m id va h is- 
tuyg‘ulari, intilishlariyu ruhiy holatlari, bilim lariyu tajribalari o ‘z ifodasini 
topgan.
Biz yashab turgan dunyoda m oddiy va m a 'n a v iy m adaniyatning u n su rlari 
bir butunlik va o 'z a ro ta'sir doirasida m avjud b o 'lad i. M asalan, m o d d iy va 
m adaniy b o y lik larn i yaratishda m e h n a t q u ro lla ri: ish q u ro lla ri, te x n ik a , 
texnologiya, u y -ro ‘zg‘or buyumlari va b o sh q a la r m oddiy m adaniyatdagi; s o ‘z. 
xatti-harakat, b o ‘yoq, loyiha, qog 'o z, yozuv qurollari va boshqalar m a ’n a v iy
m adaniyatdagi asosiy m ehnat qurollari hisoblanadi.
M oddiy boyliklar: kiyim -kechak. tu raijo y , oziq-ovqat, transport va a lo q a
vositalari, yordam chi inshootlar; m a'n av iy boyliklar: m e’m oriy yodgorliklar, 
m usiqa, kino, haykaltaroshlik, te a tr to m o sh a la ri, adabiy va ilm iy a sa rla r, 
m atbuot va televideniye faoliyati va b o sh q alarn i yaratish m ehnat jara y o n isiz
vujudga kelm aydi. M ehnat m ahsulotlarining yaratilishi qachonki m a 'n a v iy - 
m a d a n iy b o y lik la r o 'z la rin in g y a r a tu v c h ila ri to m o n id a n id ro k e tilg a n
taqdirdagina m oddiy-m adaniy boyliklarga ay lan ad i, m oddiylashadi.
M oddiy va m a ’naviy m adaniyatlar n afa q at o 'z a ro bir-biri b ilan b o g 'liq
holda mavjud b o 'la d i, balki ulam i b ir-b irid a n ajratib turuvchi farqli jih a tla r
ham ko‘zga tashlanib turadi. Bu farq. b irin c h id a n , m a'naviy m a d a n iy atn in g
ikki shaklda — p red m etlar va faoliyatning m ah su li sifatida m avjud b o lis h id a
ko‘zga tashlanadi. Kitoblar, tasviriy va haykaltaroshlik san ’ati asarlari, m e ’m o riy
yodgorliklar, kinofllm lar, televideniye va b o sh q a la r m a ’naviy m a d a n iy atn in g
m oddiy, ya'ni pred m et shaklidagi kolrinishlaridir. S ozanda, x o n an d a, raq q o s, 
aktyor, suxandon. pedagoglaming va targ'ibotchilarning ijro ham da m ah o ratlari 
faoliyatning m ahsullari hisoblanadi.
M oddiy m ad an iy boyliklar vaqt o 'tis h i b ila n eskiradi, vayron b o i a d i , 
buziladi, xizm at vazifasini o ktab, n o m -n ish o n siz yo‘q b o ‘lib ketishi m u m k in . 
M a’naviy m adaniy boyliklar esa asrlar o 'ts a - d a , keyingi avlodlar ongi va k o ‘z 
o ‘ngida m illiy qadriyatlar shaklida saqlanib q o lad i. Ulardagi asosiy m a z m u n . 
g‘oyalar, tam oyillar. m e'yorlar avlodlardan avlodlarga o ‘tadi, abadiy y a sh a b
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qoladi. U lar h ar bir ta rix iy -m ad a n iy jarayonda ijtim oiy taraqqiyotga yordam
beradi.
M oddiy va m a ’naviy m a d a n iy a tla ro ‘rtasidagi ikkinchi farqli jihat insonning 
m oddiy ehtiyojlari — o z iq -o v q a t, kiyim -kechak, uy-joy va boshqalarga b o ‘lgan 
ehtiyojlari m a ’lum d a ra jad a cheklangan b o la d i. M a ’naviy ehtiyojlari, ya’ni 
bilim olish, san ’at a sa rla rin i tom osha qilish yoki tinglashi, fan sohalarini 
o ‘rganishi, kishilar b ilan m u lo q o td a b o ‘lishi, urf-odatlar, m arosim lam i tashkil 
etishi yoki undagi ishtiroki h a m d a aqliy faoliyatning boshqa turlariga ehtiyoji 
d o im o va to'xtovsiz ravishda oshib boradi.
U ch in ch id an , m o d d iy va m a ’naviy m adaniyat o ‘rtasidagi farqlardan yana 
b iri sh u k i, m o d d iy q a d r iy a tla r (m oddiy m a d a n iy a t) k o ‘p ro q iste’m olga 
m o ‘ljallan g an b o ‘lsa, m a 'n a v jy q ad riy atlar (m a ’n av iy m ad an iy at) inson 
shaxsini shakllantinshga, u n i kam ol toptirishga xizm at qiladi.
T o ‘rtin ch id an , m o d d iy m ad an iy atn in g turli elem entlari aniq ehtiyojlarni 
qondirishga moM jallangan b o ‘ladi. M asalan, m ehnat qurollari faqat ishlab 
ch iq a rish jaray o n in i ta sh k il etishga, oziq-ovqat faq at tirik organizm ning 
m o d d a la r a lm a s h in u v l e h tiy o jin i q o n d irish g a , k iy im -k e c h a k la r ta b iat 
hodisalari ta ’siridan saqlanishga xizm at qiladi. Shuningdek, transport va aloqa 
vositalarining, u y -ro ‘zg ‘o r buyum larining ham an iq b ir vazifalari mavjud. 
M a ’naviy m adaniyatning h a r b ir unsuri ko'p qirrali xususiyatga ega b o ‘ladi, 
y a’ni o ‘zida boshqa e le m e n tla r (tarkibiy qism lar)ning vazifalarini birlashtiradi. 
M asalan, san ’atni olib q a rasak , u nafaqat badiiy estetik, balki siyosiy, axloqiy, 
m afkuraviy, diniy m a zm u n g a ham ega bo‘ladi. Yoki huq u q o ‘zida axloqiy, 
siyosiy, m afkuraviy va h a tto , d in iy m azm un-m ohiyatni birlashtiradi. M a’naviy 
qadriyatlarda ham siyosiy, m afkuraviy, huquqiy, axloqiy, falsafiy, estetik, 
d in iy m azm un birlashib keladi.