Arxeologlarning ko 'rsatish ich a, O 'zbekiston h u d u d id a odam lar b u ndan
tax m in an m illion yillar oldin yashay boshlaganlar.
M a salan , arxeolog U.
Islom ov F arg‘ona vodiysidagi Selungur g ‘o rid an to p g a n od am lar qoldiqlari
( F e r g a n tr o p la r ) b u n d a n ta x m in a n b ir m illio n y illa r ilg a ri y a sh a g a n
o d am lam iki ekanligini ta ’kidlaydi.
Ilk paleolitning oxirgi davrlari «m uste» (F ra n siy a d a g i qishloq va g ‘o r
n o m id an oiingan) davri deb atalib, bu davrda n e a n d e rta l (G erm aniyaning
N e a n d e rta l v o diysi n o m id a n o iin g a n ) o d a m ia ri y a s h a g a n . N e a n d e rta l
odam lam in g qoldiqlari dastlab 0 4zbekistonning T e sh ik to sh g 'o rid an topilgan.
Shuningdek, Respublikam iz hududidagi O m o n q o ‘to n , Z irab u lo q (Sam arqand
viloyati), O birahm at, K o ‘lbuloq (T oshkent viloyati), U c h tu t (N avoiy viloyati)
kabi hududlardan ham o 'sh a davrga oid b o ‘lgan m a d a n iy a t qoldiqlari ochib
o ‘rganilgan.
N eandertal odam lam ing hayoti albatta ancha og‘ir kechgan. Ulam ing moddiy
m adaniyati nam unalari hisoblangan tosh qurollari o ‘t a q o 'p o l ko'rinishda,
tasaw u rlari esa ju d a sodda bo‘lgan. N ean d ertal o d a m la r qabrlari atroflarining
hayvon shoxlari bilan to 'sib q o ‘yilishi ularda ilk d in iy dunyoqarash paydo
b o ‘la boshlaganligini ko'rsatadi. Buni Teshiktosh g‘o rid a yashagan odam lam ing
qabrlaridagi izlar h a m tasdiqlaydi. N ean d ertal o d a m v a fo t etg an d an so'ng uni
qabrga k o 'm ib , qabr atrofm i hayvon shoxlari bilan t o ‘sib q o ‘yganlar. U lam ing
tasaw uriga ko‘ra, hayvonning b u tu n k u c h -q u w a ti, o ‘z id a n
kuchli va ayyorroq
b o ‘lgan virtqich hayvonlarning hu ju m in i q ay taru v c h i shoxiga to ‘plangan.
Ikkinchi to m o n d an esa o d am u c h u n hayvon asosiy o z iq m an b ay i hisoblangan.
Shu boisdan ham hayvonlarga e 'tiq o d qilish — ilk to te m istik tasavvurlar ham
m uste davrida vujudga kelgan b o 'lis h i ehtim oldan xoli em as.
So‘nggi paleolitning dastlabki davrlariga kelib, zam o n av iy aqlli odam (hom o
sapiens) shakllanadi.
D em ak, ibtidoiy to “da davridan urug‘chilik tuzum i (jam iyati)ga o ‘tish, ishlab
chiqaruvchi kuchlar, ijtim oiy m unosabatlar va o d am qiyofasida vujudga kelgan
o ‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Ibtidoiy ajdodlarim iz to m o n id a n yaratilgan
tosh qurollar « q o i c h o ‘kichi», «qo‘l chopqisi» va « q o ‘l boltasi» vazifasini
bajargan.
U rug'chilik davriga kelib, m e h n a t qurollari b irm u n c h a takom illashib, tosh
qurollari ixcham lashgan. Suyak va hayvon shoxlaridan tu rli xil buyum lar: igna,
bigiz, qarm oq, kam on o ‘qi va tu rli bezaklar yasalgan.
Bu davrda tasviriy sa n ’at o ‘ta sodda k o ‘rin ish d a b o ‘lsa-da, birm uncha
rivojlangan, y a’n i qoya to sh la r h a m d a g ‘o r d ev o rla rig a ov m an zaralari,
h a y v o n la r va o d a m la m in g e n g s o d d a ta s v ir la r i tu s h i r i l g a n . B u n g a
Surxondaryodagi Z arautsoy toshlaridagi, C hodakdagi (N a m a n g a n viloyati)
g lo r devoriga chizib ishlangan rasm lar ham da suyaklarga
h ayvon va odam lar
qiyofalarining o ‘yib ishlanganligi m isol b o ‘la oladi. U ru g ‘ch ilik davriga kelgach,
www.ziyouz.com kutubxonasi
suyakdan tasviriy va xalq am aliy san’atining i!k va eng sodda asarlari yaratilgan,
ya’ni suyakdan tu rli xil taqinchoqlar yasaganlar, suyak ustiga turli rasm lar
chizilgan, o n a tim so lin i aks ettiruvchi nom ukam m al haykalchalar yaratilgan.
Ibtidoiy rassom va haykaltaroshlar, en g aw a lo , insonga hayot baxsh etuvchi
hom ilador ay o llar rasm ini chizib, haykalchalar yaratganlar. Ov qilinadigan
yirik hayvonlar ra sm in i va ov m anzaralarini tasvirlaganlar. Xullas, 0 ‘zbekiston
hududidagi Z ara u tso y , M olguzar va N u ro ta to g ‘laridagi, Q oratog'ning U ch tu t
darasidagi, X o‘ja k e n t darasidagi, Teraklisoy va boshqa joylardagi ibtidoiy san ’at
asarlari ta sv iriy s a n ’a tn in g yuqori p a le o lit d av rid ay o q rivojlanganligini
k o ‘rsatadi.
M ezolit davrida esa ibtidoiy rassomlar tabiatning u yoki bu kuchlariga b o ‘lgan
m unosabatlarini, dunyoqarashlarini —
u diniym i yoki dunyoviym i, b u ndan
q a t’yi nazar, qo y alarg a chizilgan rangli suratlar orqali ifodalab berganlar.
M asalan, Z a ra u tso y qoya toshlaridagi suratlarning bir qism i qizi! rang bilan
ishlangan. Q oya suratlari orasida y o w o y i hayvonlarni ov qilish m anzarasi
diqqatga sazovor. B a ’zi b ir ovchilar o 'z ustlariga chaylasim on y opinchiq yopib
olganlar. U lar o ‘q -y o y va palaxm onlar b ilan quroilanganlar. Boshqa b ir qoya
toshda ikki g u ru h ovchilam ing yow oyi buqani o ‘rab olish m anzarasi chizilgan.
Xulosa qilib a y tg an d a, Z arautsoy qoyalaridagi rasm lar orqali o 'rta tosh davri
rassom larining fikr doirasi, diniy tasaw u rla ri qay darajada rivojlanganligini
bilib olsa b o la d i.
Til va on g n in g asta-sekin paydo bo‘lishi natijasida obyektiv voqeük va uning
turli xil h o d isalari h a q id a tushuncha va tasaw urlarda o ‘zgarishlar ro ‘y bera
boshlaydi. Ib tid o iy kishilarning eng so d d a k o'rinishdagi d in iy v a badiiy
dunyoqarashi sh a k lla n a boshladi. Ibtidoiy kishilar o'zlarining
tabiat va uning
hodisalariga b o ‘lgan m unosabatlarini turli xil vositalar - qoya toshlar, g ‘or
devorlariga ch izilg an eng sodda k o ‘rinishdagi suratlarda m ehnat ritm i bilan
bog‘liq b o ‘lgan raqslarda ifodalay boshlaganlar.
D em ak, ib tidoiy davr, m oddiy ishlab chiqarish jarayonining takom illashuvi
m a’naviy m a d a n iy a t elem entlarining shakllanishini tezlashtirgan.
0 ‘rta tosh (m ezo lit) asrining eng katta yutuqlaridan biri, kishilar tom onidan
o ‘q-yoyning k a sh f etilishi b o lg a n . Bu ovchilikning rivojlanishiga sabab b o ‘lgan.
O vchilikning rivojlanishi, o ‘z navbatida, ayrim hayvonlarni q o ‘lga o ‘rgatishga
olib kelgan. X o n ak ilash tirilg an h ayvonlar kishilar tu rm ushini b in n u n c h a
yaxshilagan. M asala n , it odam larga ham ovda, ham xavf-xatardan saqlanishda
katta yordam bergan. Xonakilashtirilgan hayvonlar esa inson u chun ham g o ‘sht,
ham teri, ham ju n , ham yog‘,
ham suyak, h am o lg ‘it m anbayi bo'lgan.
Bu davrga o id M achay g lori (S u rx o n d ary o viloyati) topilm alari shuni
ko‘rsatadiki, s o ‘nggi m ezolit davriga kelib kishilar tosh qirg'ichlar, pichoqlar,
suyakdan bigiz v a ignalar yasaganlar. Bu esa hayvon terilaridan kiyim tikib
kiyish va turarjoy atroflari ham da tepasini terilar bilan bekitish im konini bergan.
www.ziyouz.com kutubxonasi