0 ‘zbekist0n madaniyati


I BOB. IB T ID O IY MADANIYAT



Yüklə 5,87 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/21
tarix10.12.2023
ölçüsü5,87 Mb.
#139528
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   21
O\'zbekiston madaniyati (Usmon Qoraboyev, G\'ayrat Soatov)

I BOB. IB T ID O IY MADANIYAT
l - § . Paleolit davri madaniyati
R espublikam iz h u d u d id a turli davrlarda, ayniqsa, XX asm in g birinchi 
yarm i, so nggi ch o rag id a olib borilgan tad q iq o tiar m am lakatim iz m adaniyati 
u m u m in so n iy m adan iy atn in g b ir tarkibiy qismi b o ‘lganIigini, turli davrlarda 
ikki q it'a - O siyo h am d a Yevropa m adaniyatlari va manfaatlari to'qnashadigan 
jo y b o ‘lganligini k o ‘rsatad i. B ir to m o n d a n , hozirgi 0 ‘rta Osiyo xalqlarining 
m a d a n iy a ti q a d im -q a d im d a v rla rd a n b u y o n b ir-b iri b ilan b o g ‘liq h o id a 
shakllanib ta ra q q iy etgan b o ‘lsa, ik k in ch i to m o n d an , q o ‘shni davlatlar va 
m in ta q a la r x alq lari m adaniyatidan ta ’sirlangan va aksincha. aks t a ’sir etgan.
O
zb ek x a lq i m a d a n iy a ti tarixiga e ’tib o r bersak, q a d im -q a d im d a n to 
sh o 'ro la r z a m o n i davrlarigacha 0 ‘rta O siyo, Sharqiy E ron, Afg‘o n isto n va 
Sharqiy T u rk isto n xalqlarining iqtisodiy, siyosiy va m adaniy hayoti bir-biriga 
ta ’sir k o ‘rsatgan. Shuningdek, hozirgi kunim izda 0 ‘rta Osiyoda yashayotgan
o zbek, tojik, q o zo q , qirg‘iz, tu rk m a n va qoraqalpoq xalqlarining ham taqdiri 
bir-biri b ilan b o g ‘liq b o 'lib , ulam ing tillari, turm ush tarzi va m aikurasi bir 
xil geografik, iq lim va tarixiy m u h it ta 'sirid a shakllangan. M azkur xalqlar 
m a d a n iy a tin in g shakllanish jara y o n i ibtidoiy davrlardayoq o ‘zaro aloqada 
b o ‘lgan.
Agar u m u m ja h o n m iqyosida in so n iy at tarixi, shu jum ladan, m adaniyati 
tarixining v ujudga kelishi jarayoniga e ’tib o r bersak, bu jarayonning eng katta 
qism i ib tid o iy davrga to ‘g ‘ri kelishini k o ‘ram iz. Ibtidoiy davr m adaniyati 
insoniyat ta rix in in g 99 foizini tashkil etad i. Ibtidoiy jam iyat 
paleolit
(qadim gi 
tosh), 
m ezofit
( o ‘rta tosh), 
neolit
(yangi tosh) va 
eneolii
(tosh-m is) davrlariga 
b o lin a d i. Q a d im g i tosh asrining o ‘zi ilk (ashel), o ‘rta (m uste) va so‘nggi tosh 
davrlariga b o ‘linadi. Arxeolog o lim lam in g ta ’kidlashlaricha, ilk tosh davri eng 
katta davr b o ‘lib, ta x m in a n b u n d a n 2 ,5 m illion yillardan 100 m inginchi 
yillargacha b o Igan davrni o ‘z ichiga olad i. Ilk paleolit davrida eng qadim gi 
odam lar m o d d iy m adaniyatning d astlab k i nam unalarini: tosh d an yasalgan 
q o 'p o l m e h n a t qu ro llarin i yarata boshlaganlar, tabiiy olovdan foydalanishni 
0
‘rganganlar, asosan, g ‘orlarda yashaganlar, asta-sekin oddiy turaijoylar (shox- 
shabba va q a m ish la rd a n qurilgan ch ay lalar, yerto‘lalar va boshqalar) qurishib, 
tasavvurlam ing shakllanish jarayoni so d ir bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Arxeologlarning ko 'rsatish ich a, O 'zbekiston h u d u d id a odam lar b u ndan 
tax m in an m illion yillar oldin yashay boshlaganlar. M a salan , arxeolog U. 
Islom ov F arg‘ona vodiysidagi Selungur g ‘o rid an to p g a n od am lar qoldiqlari 
( F e r g a n tr o p la r ) b u n d a n ta x m in a n b ir m illio n y illa r ilg a ri y a sh a g a n
o d am lam iki ekanligini ta ’kidlaydi.
Ilk paleolitning oxirgi davrlari «m uste» (F ra n siy a d a g i qishloq va g ‘o r 
n o m id an oiingan) davri deb atalib, bu davrda n e a n d e rta l (G erm aniyaning 
N e a n d e rta l v o diysi n o m id a n o iin g a n ) o d a m ia ri y a s h a g a n . N e a n d e rta l 
odam lam in g qoldiqlari dastlab 0 4zbekistonning T e sh ik to sh g 'o rid an topilgan. 
Shuningdek, Respublikam iz hududidagi O m o n q o ‘to n , Z irab u lo q (Sam arqand 
viloyati), O birahm at, K o ‘lbuloq (T oshkent viloyati), U c h tu t (N avoiy viloyati) 
kabi hududlardan ham o 'sh a davrga oid b o ‘lgan m a d a n iy a t qoldiqlari ochib 
o ‘rganilgan.
N eandertal odam lam ing hayoti albatta ancha og‘ir kechgan. Ulam ing moddiy 
m adaniyati nam unalari hisoblangan tosh qurollari o ‘t a q o 'p o l ko'rinishda, 
tasaw u rlari esa ju d a sodda bo‘lgan. N ean d ertal o d a m la r qabrlari atroflarining 
hayvon shoxlari bilan to 'sib q o ‘yilishi ularda ilk d in iy dunyoqarash paydo 
b o ‘la boshlaganligini ko'rsatadi. Buni Teshiktosh g‘o rid a yashagan odam lam ing 
qabrlaridagi izlar h a m tasdiqlaydi. N ean d ertal o d a m v a fo t etg an d an so'ng uni 
qabrga k o 'm ib , qabr atrofm i hayvon shoxlari bilan t o ‘sib q o ‘yganlar. U lam ing 
tasaw uriga ko‘ra, hayvonning b u tu n k u c h -q u w a ti, o ‘z id a n kuchli va ayyorroq 
b o ‘lgan virtqich hayvonlarning hu ju m in i q ay taru v c h i shoxiga to ‘plangan. 
Ikkinchi to m o n d an esa o d am u c h u n hayvon asosiy o z iq m an b ay i hisoblangan. 
Shu boisdan ham hayvonlarga e 'tiq o d qilish — ilk to te m istik tasavvurlar ham
m uste davrida vujudga kelgan b o 'lis h i ehtim oldan xoli em as.
So‘nggi paleolitning dastlabki davrlariga kelib, zam o n av iy aqlli odam (hom o 
sapiens) shakllanadi.
D em ak, ibtidoiy to “da davridan urug‘chilik tuzum i (jam iyati)ga o ‘tish, ishlab 
chiqaruvchi kuchlar, ijtim oiy m unosabatlar va o d am qiyofasida vujudga kelgan 
o ‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Ibtidoiy ajdodlarim iz to m o n id a n yaratilgan 
tosh qurollar « q o i c h o ‘kichi», «qo‘l chopqisi» va « q o ‘l boltasi» vazifasini 
bajargan.
U rug'chilik davriga kelib, m e h n a t qurollari b irm u n c h a takom illashib, tosh 
qurollari ixcham lashgan. Suyak va hayvon shoxlaridan tu rli xil buyum lar: igna, 
bigiz, qarm oq, kam on o ‘qi va tu rli bezaklar yasalgan.
Bu davrda tasviriy sa n ’at o ‘ta sodda k o ‘rin ish d a b o ‘lsa-da, birm uncha 
rivojlangan, y a’n i qoya to sh la r h a m d a g ‘o r d ev o rla rig a ov m an zaralari, 
h a y v o n la r va o d a m la m in g e n g s o d d a ta s v ir la r i tu s h i r i l g a n . B u n g a 
Surxondaryodagi Z arautsoy toshlaridagi, C hodakdagi (N a m a n g a n viloyati) 
g lo r devoriga chizib ishlangan rasm lar ham da suyaklarga h ayvon va odam lar 
qiyofalarining o ‘yib ishlanganligi m isol b o ‘la oladi. U ru g ‘ch ilik davriga kelgach,
www.ziyouz.com kutubxonasi


suyakdan tasviriy va xalq am aliy san’atining i!k va eng sodda asarlari yaratilgan, 
ya’ni suyakdan tu rli xil taqinchoqlar yasaganlar, suyak ustiga turli rasm lar 
chizilgan, o n a tim so lin i aks ettiruvchi nom ukam m al haykalchalar yaratilgan. 
Ibtidoiy rassom va haykaltaroshlar, en g aw a lo , insonga hayot baxsh etuvchi 
hom ilador ay o llar rasm ini chizib, haykalchalar yaratganlar. Ov qilinadigan 
yirik hayvonlar ra sm in i va ov m anzaralarini tasvirlaganlar. Xullas, 0 ‘zbekiston 
hududidagi Z ara u tso y , M olguzar va N u ro ta to g ‘laridagi, Q oratog'ning U ch tu t 
darasidagi, X o‘ja k e n t darasidagi, Teraklisoy va boshqa joylardagi ibtidoiy san ’at 
asarlari ta sv iriy s a n ’a tn in g yuqori p a le o lit d av rid ay o q rivojlanganligini 
k o ‘rsatadi.
M ezolit davrida esa ibtidoiy rassomlar tabiatning u yoki bu kuchlariga b o ‘lgan 
m unosabatlarini, dunyoqarashlarini — u diniym i yoki dunyoviym i, b u ndan 
q a t’yi nazar, qo y alarg a chizilgan rangli suratlar orqali ifodalab berganlar. 
M asalan, Z a ra u tso y qoya toshlaridagi suratlarning bir qism i qizi! rang bilan 
ishlangan. Q oya suratlari orasida y o w o y i hayvonlarni ov qilish m anzarasi 
diqqatga sazovor. B a ’zi b ir ovchilar o 'z ustlariga chaylasim on y opinchiq yopib 
olganlar. U lar o ‘q -y o y va palaxm onlar b ilan quroilanganlar. Boshqa b ir qoya 
toshda ikki g u ru h ovchilam ing yow oyi buqani o ‘rab olish m anzarasi chizilgan. 
Xulosa qilib a y tg an d a, Z arautsoy qoyalaridagi rasm lar orqali o 'rta tosh davri 
rassom larining fikr doirasi, diniy tasaw u rla ri qay darajada rivojlanganligini 
bilib olsa b o la d i.
Til va on g n in g asta-sekin paydo bo‘lishi natijasida obyektiv voqeük va uning 
turli xil h o d isalari h a q id a tushuncha va tasaw urlarda o ‘zgarishlar ro ‘y bera 
boshlaydi. Ib tid o iy kishilarning eng so d d a k o'rinishdagi d in iy v a badiiy 
dunyoqarashi sh a k lla n a boshladi. Ibtidoiy kishilar o'zlarining tabiat va uning 
hodisalariga b o ‘lgan m unosabatlarini turli xil vositalar - qoya toshlar, g ‘or 
devorlariga ch izilg an eng sodda k o ‘rinishdagi suratlarda m ehnat ritm i bilan 
bog‘liq b o ‘lgan raqslarda ifodalay boshlaganlar.
D em ak, ib tidoiy davr, m oddiy ishlab chiqarish jarayonining takom illashuvi 
m a’naviy m a d a n iy a t elem entlarining shakllanishini tezlashtirgan.
0 ‘rta tosh (m ezo lit) asrining eng katta yutuqlaridan biri, kishilar tom onidan 
o ‘q-yoyning k a sh f etilishi b o lg a n . Bu ovchilikning rivojlanishiga sabab b o ‘lgan. 
O vchilikning rivojlanishi, o ‘z navbatida, ayrim hayvonlarni q o ‘lga o ‘rgatishga 
olib kelgan. X o n ak ilash tirilg an h ayvonlar kishilar tu rm ushini b in n u n c h a
yaxshilagan. M asala n , it odam larga ham ovda, ham xavf-xatardan saqlanishda 
katta yordam bergan. Xonakilashtirilgan hayvonlar esa inson u chun ham g o ‘sht, 
ham teri, ham ju n , ham yog‘, ham suyak, h am o lg ‘it m anbayi bo'lgan.
Bu davrga o id M achay g lori (S u rx o n d ary o viloyati) topilm alari shuni 
ko‘rsatadiki, s o ‘nggi m ezolit davriga kelib kishilar tosh qirg'ichlar, pichoqlar, 
suyakdan bigiz v a ignalar yasaganlar. Bu esa hayvon terilaridan kiyim tikib 
kiyish va turarjoy atroflari ham da tepasini terilar bilan bekitish im konini bergan.
www.ziyouz.com kutubxonasi



Yüklə 5,87 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin