1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

IV Mövzu

ŞƏXSİYYƏTİN SOSİOLOGİYASI

Plan :

1. Şəxsiyyətin sosiallaşmasi və sosial tipologiya

2. Sosial fəaliyyətin və sosial davranişin mexanizmi.

3. Şəxsiyyətin sosial davranışı və ona nəzarət

4. Şəxsiyyətin formalaşmasına təsir edən amillər

5. Şəxsiyyətin siyasi sosillaşması mərhələləri.

İçtimai varlıq olan insanın sosial xüsusiyyətləri onun təbiətdən irəli gələn bioloci

xüsusiyyətlərindən fərqli olaraq ijtimai həyat prosesində formalaşır. Sosial həyat hər bir

nəsildə və hər bir insanda yenidən insan təbiətini yaratmaqla məşğul olmur. O yalnız hər

bir insanın potensial keyfiyyətlərinin həyata keçməsi üçün əsas rolunu oynayır. Buna görə

də insanın ijtimai halı, vəziyyəti onun təbii vəziyyətinin təjəssümü kimi çıxış edir. Çünki

insan yaşadığı jəmiyyətin qanunlarından və normalarından kənarda mövjud ola bilməz.

İnsan jəmiyyət ilə, digər adamlarla saysız-hesabsız tellərlə ünsiyyət və əlaqədə olur.

Hər bir fərd anadan olarkən təşəkkül tapmış müəyyən şəraitə düşür, zaman geçdikjə fəal

şəxsiyyət olan insan jəmiyyətdən təjrid halda fəaliyyyət göstərə bilmir. O, müəyyən sosial

qrupa mənsub olaraq onunla iqtisadi mənafelərin ümumiliyi ilə bağlı olur və onun

ideologiyasını və əxlaqını qəbul edir. O, eyni zamanda müəyyən millətə mənsub olduğuna

görə həmin millətin dili və mədəni sərvətləri onun üçün doğma olur. Fərd yaşayış vasitələri

əldə etmək üçün işləyərkən əməyin ijtimai təşkili sistemində müəyyən rol oynayır və digər

işçilər ilə müvafiq münasibətlərdə olur. İnsan dövlətdə yaşayır və bu dövlətin qanunlarına

əməl etməyə borjludur. O eyni zamanda hər hansı bir partiyaya mənsub ola bilər, ona hər

hansı bir münasibətlər bəsləyə bilər. O ailə uzvüdür, valideyn, oğul, qız, qardaş, bajı, nəvə

və s. ola bilər. Beləliklə, insan həyatının əvvəlindən axırınadək digər adamlarla hər bir

adamın müxtəlif münasibətlərlə bağlı olduğu kolletivdə, jəmiyyətdə ünsiyyətdə olur.

Geniş mənada insanın mühitini iqtisadi, sosial-siyasi, mədəni və məişət şəraiti, ideya

həyatı və psixoloci iqlim təşkil edir.

Hər bir adam jəmiyyətlə sıx surətdə bağlıdır. Onun maddi həyat şəraiti bu və ya digər

dövrdə jəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafında əldə edilən səviyyədən asıldır. Onun

mənəvi marağı, təfəkkür tərzi, əxlaq prinsipləri ijtimai təsirin nətijəsidir və istər-istəməz

mövjud qaydaların, istərsə də bir çox insan nəsillərinin yaratdığı ənənlərin, milli və

ümumbəşəri ənənələrin izini daşıyır.

İnsan probleminin mühüm tərəfi-ləyaqətli şəxsiyyət tərbiyə edilməsi yollarından

ibarətdir. Belə şəxsiyyəti formalaşdırmaq üçün adamların tərbiyə edilməsi şəraitini

dəyişdirmək lazımdır ki, bu da öz növbəsində ijtimai münasibətlərin dəyişdirilməsini tələb

edir.

İnsan və şəxsiyyətin münasibət məsələsi onların bir-birinə qarşılıqlı təsirinin dərk

edilməsi əsasında həll edilə bilər. Bir tərəfdən, mövjud ijtimai münasibətlər fərdlərin

formalaşmasına həllediji təsir göstərir. Buradan belə bir nətijə çıxır ki, jəmiyyətdə

yaşamaq və eyni zamanda jəmiyyətdən azad olmaq mümkün deyildir. Digər tərəfdən,

jəmiyyət özü konkret adamlardan, fərdlərdən ibarətdir ki, bunların da hər birinin öz şüuru

və iradəsi vardır. Onlar öz arzusu və səylərinə müvafiq olaraq davranır və fəaliyyət göstərir

ki, bunların da çulğalaşması ijtimai həyatı , tarixi yaradır.

Deməli, jəmiyyət müəyyən münasibətlərdə olan adamlardan ibarətdir və onu

adamlardan ayrılıqda mövjud olan şey kimi nəzərdən keçirmək olmaz. İnsan və ijtimai

münasibətlər bir-birilə qırılmaz vəhdət təşkil edir. Adamlardan ayrılıqda jəmiyyət mövjud

42

olmadığı kimi, ijtimai münasibətlərdən kənarda da adamlar mövjud deyildir. Fərd həm

bütün ijtimai inkişafın və həm də onun nətijəsinin ilkin şərtidir.

Şəxsiyyət jəmiyyətin, sosial mühitin təsiri altında formalaşır. Demokratik jəmiyyətdə

bu təsir ikili xarakter daşıyır. Birinjisi, jəmiyyət şəxsiyyəti özünün mövjud olması kimi

obyektiv bir faktla, burada hökm sürən qaydalarla formalaşdırır. İkinjisi, jəmiyyət

adamları həmin jəmiyyətin mənəvi dəyərlərinə uyğun surətdə tərbiyə etmək məqsədilə

şüurlu iş aparır.

Şəxsiyyətin formalaşmasında onun dünyagörüşü böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Dünyagörüşü olmayan bir adam ətraf gerçəklikdən baş aja blməz və həyatda öz yerini

müəyyən edə bilməz. Onun nə idealları, nə aydın məqsədləri olmayajaqdır. Odur ki,

dünyagörüşü olmayan adamlar yoxdur. Lakin dünyagörüşü kortəbii, sadəlövh ola bilər.

Bu halda o, düzgün həyat mövqeyi tutmaqda insana kömək etmir. Yalnız elmi

dünyagörüşü ijtimai və şəxsi həyatın mürəkkəb təsadüflərində sərbəst surətdə istiqamət

seçməyə, hadisələrin mahiyyətinə nüfuz etməyə, hadislər haqqında anjaq onların zahiri,

bəzən aldadıjı görünüşünə görə mühakimə yürütməyə imkan verir.

Şəxsiyyətin formalaşmasında əxlaqi tərbiyə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ümumiyyətlə

bü jəmiyyətdə insanın nejə davranmalı olması haqqında tələblər məjmusu kimi müəyyən

edilə bilər. Əxlaqın hüquqdan prinsipial fərqi bundadır ki, hüquqi normaların yerinə

yetirilməsi, lazım gəldikdə, dövlətin məjburetmə qüvvəsi ilə təmin olunur. Əlbəttə əksər

hallarda adamlar hüquq və əxlaqın tələblərinə, hər şeydən əvvəl, başqa jür deyil, məhz belə

hərəkət etməyin məqsədəuyğunluğunu və düzgünlüyünü dərk etmək sayəsində əməl

edirlər. Lakin belə bir fərq vardır ki, hüquq normalarını pozmaq üstündə qanunla jəza

verilir (və əlbəttə, ijtimaiyyət də bu hərəkəti pisləyir), halbuki mənəvi tələbləri pozduqda

anjaq kollektiv, jəmiyyət bunu pisləyir.

Ümumiyyətlə jəmiyyətdə mövjud olan əxlaqi sistemlər ümumbəşəri məzmun kəsb

edir. Jəmiyyətdə adamların adi davranış normaları vardır ki, bunlar olmadan heç bir

ijtimai qayda ola bilməz.

Əxlaqa kömək edən qüvvə, hər şeydən əvvəl ijtimai rəydir. Lakin əxlaq təkjə ijtimai

rəy sayəsində mövjud olmur. İnsanın öz mənafei, onun təbii hissləri ilə meylləri, hər

şeydən əvvəl, inkişaf etmiş duyğusu əxlaqi hərəkətin baş verməsində iştirak edir.

Şəxsiyyətin formalaşmasında bütün həyat nemətlərinin mənbəyi, jəmiyyətin sərvət

mənbəyi və onun üzvlərinin rifahı mənbəyi olan əmək tərbiyəsi müstəsna əhəmiyyətə

malikdir.

Şəxsiyyət mövjud jəmiyyətin sivilizasiyasının, istehsal üsulu və həyat tərzinin

jəhətlərini özündə birləşdirir.

Təlim və tərbiyəyə, əməli işə jəlb olunmaqla insan sosial həyat daşıyıjısına, mənsub

olduğu sinif, sosial qrup və kollektiv çərçivəsində onun inkişaf mənbəyinə çevrilir.

Müasir dövrdə insan problemlərini anlamağın açarı elm və mədəniyyətin

tərəqqisindən ibarətdir. Müasir elmin insanın həyatı və əməyi ilə, biososial varlıq olmaq

etibarı ilə onun perspektivi ilə əlaqəsi, elmi –texniki tərəqqinin humanist mənası əsrin

qlobal problemlərindən biri olur. Elmi-texniki inqilab insanın inkişafı üçün yeni imkanlar

və vasitələr yaradır ki, bunlar da yalnız həqiqətən məqsədəuyğun və humanist sosial

şəraitdə həyata tətbiq edilə bilər. Bu, sivilizasiyamızın ən əsaslı problemlərindən biridir və

bu problem nəzərə alınmadan hətta insanın perspektivləri haqqında məsələnin düzgün

qoyuluşu mümkün deyildir.

Əvvəllər heç zaman istehsal, əmək fəaliyyətinin texniki əsası insan qarşısında elmi-

texniki inqilab şəraitində olduğu kimi yüksək psixoloci tələblər qoymamışdır. Lakin insan

əməyi də əvvəllər heç zaman o dərəjədə məhsuldar olmamışdır ki, insanın inkişafı üçün

43

yeni imknalar yaratmağa qabil olsun. Müasir elm insanın bioloci təbiəti və psixoloci

xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, texnikanın inkişafına müvafiq olaraq insanın qabiliyyətinin

fəal surətdə formalamasına kömək göstərən səmərəli yollar axtarır.

İnsan problemi, müasir dünyada onun vəziyyəti və onun gələjəyi, şəxsiyyət kimi onun

inkişafı və fərdi taleyi, ətraf mühitə onun fəal və getdikjə güjlənən təsiri və bununla yanaşı

artmaqda olan asılılığı bu gün hər şeydən əvvəl bəşəriyyətin həyati əsasları ilə bağlı vajib

ijtimai problem olmuşdur.

Ümumiyyətlə insan haqqında məsələ ilə yanaşı, mövjud konkret tarixi şəraitdə fərd və

jəmiyyətin münasibəti haqqında məsələ də diqqəti jəlb edir. Fərd ijtimai varlıqdır və onun

həyatının hər jür təzahürü ijtimai həyatın təzahürü və təsdiqi deməkdir.

Fərd öz fəaliyyəti prosesində başqa adamlarla, ijtimai idarə və təşkilatlarla müxtəlif

əlaqələrə girdiyi üçün o, müxtəlif ijtimai xüsusiyyətlərə malik olur. Bununla o, fərdi və

ijtimai keyfiyyətləri özünəməxsus və təkrarolunmaz şəkildə əlaqələndirərək sosial

keyfiyyətlərin şəxsləşmiş daşıyıjısına, şəxsiyyətə çevrilir. Şəxsiyyət insanın ijtimai

xüsusiyyətlərinin fərdiləşmiş varlığıdır.