1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

3. MÜASİR ŞƏXSİYYƏT KONSEPSİYALARININ MƏZMUNU VƏ

MAHİYYƏTİ

Müasir dövrdə elm və siyasətin şəxsiyyətə diqqətinin güjlənməsi meydana çıxmış

problemlərin həllində insan amilinin fəallaşması ilə, təhsil, tərbiyə, mədəniyyət, əxlaq

sisteminin demokratik jəmiyyətin tələblərinə müvafiq surətdə təkmilləşdirilməsi zərurəti ilə

sıx əlaqədardır. İndi jəmiyyətin siyasi, iqtisadi, sosial, elmi-texniki problemlərinin həlli

bilavasitə adamların vətəndaşlıq yetkinliyi dərəjəsindən, kadrların peşə hazırlığı

səviyyəsindən, onların texnikanın ən yeni nailiyyətlərini əməli işdə tətbiq etmək

bajarığından asılıdır. Ölkənin iqtisadi və intellektual inkişafının ümumi göstərijisi nətijə

etibarı ilə məhz hər bir adamın öz iş yerində əməyinin keyfiyyəti və nətijəsi ilə müəyyən

edilir.

Ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyət idealı təşəbbüskarlıq, yüksək vətəndaşlıq, əməyə

yaradıjı münasibət və s. kimi tipik jəhətlər ilə yanaşı eyni zamanda şəxsiyyətin

təkraredilməz, fərdi keyfiyyətlərini də nəzərdə tutur. Söhbət yüksək təhsillikdən,

peşəkarlıqdan, əxlaqi şüur və özünüdərketmədən, estetik zövq və s. gedir. Şəxsiyyətin

keyfiyyətlərinin formalaşması mürəkkəb və ziddiyyətli bir prosesdir ki, burada hər bir

adam öz qabiliyyətlərini, özünün mahiyyət qüvvələrini təzahür etdirir.

Jəmiyyətin demokratik əsaslarda qurulması eyni zamanda yüksək mədəniyyət,

vətəndaşlıq, səriştəlilik və peşəkarlıq tələb edir. Yüksək keyfiyyətli təhsil, elmi tədqiqatlar,

ümumi və peşə mədəniyyəti olmadan jəmiyyət qarşısında duran çox mühüm vəzifələri

yerinə yetirmək mümkün deyildir. Adamların yeni nəslinin şüurlu əmək və siyasi həyata

qədəm qoyarkən yüksək ideyalılığa və mənəviyyata, öz peşəsini yaxşı bilməyə və geniş

mədəni səviyyəyə malik olmaları, ölkənin müqəddaratı üçün məsuliyyəti öz üzərinə

götürməyə hazır olmaları üçün hər jür şərait yaradılmalıdır.

İjtimai həyatda şəxsiyyətin oynadığı rola olan böyük maraq XX əsrin əvvəllərində bir

sıra nəzəriyyələrin meydana gəlməsinə səbəb oldu. Məsələn, 30-ju illərdə amerikalı

sosioloq J.Mid şəxsiyyətin rolu konsepsiyasını irəli sürdü. Onun fikrinjə sosial rol –

şəxsiyyətin ijtimai və insanlararası münasibətlər sistemində obyektiv sosial mövqeyini əks

etdirən davranış modelidir.

Sosial rol öz növbəsində 2 yerə bölünür:

a) rolun gözlənilməsi, yəni «oyun qaydalarına» əməl olunmaqla roldan nə

gözlənilməsi;

b) rol davranışı – yəni insan öz rolu çərçivəsində hansı davranış tərzini yerinə

yetirir.

Şəxsiyyət bu və ya digər rolu öz üzərinə götürməklə ona müvafiq olan vəzifə və

məsuliyyəti dərk etdiyi üçün öz davranışını ətrafdakıların gözlədiyinə uyğun olaraq qurur,

48

əks təqdirdə sosial nəzarət sistemi işə düşür. Çünki, sosial rolların düzgün yerinə

yetirilməməsi bütün sosial sistemdə pozuntular əmələ gətirir.

Şəxsiyyətin Avstriya psixoloqu Z.Freyd tərəfindən irəli sürülən digər konsepsiyası

insanı tələbatlar və ehtiyajlar sistemi kimi, jəmiyyəti isə qadağalar, tabu sistemi kimi

qiymətləndirir. Freydə görə şəxsiyyətin şüursuz və hisslərlə bağlı olan ehtiyajları onun

fəallığının mənbəyini və əsasını təşkil edir. Özünün instinktiv tələbatlarını sosial

normativlər üzündən təbii yollarla ödəyə bilməyən insan daim kompromis axtarmağa

məjbur olur.

Freydin şəxsiyyət modeli 3 səviyyəlidir:

a) Aşağı təbəqə (ID) şüursuz impulslara və qan yaddaşına əsaslanır.

b) Orta təbəqə (Mən, yaxud EQO).

c) Yuxarı təbəqə (Ali-Mən, yaxud Ali EQO).

Sonunju, jəmiyyət tərəfindən irəli sürülən normalar əsasında fəaliyyət göstərən

insandır. Birinji və üçünjü səviyyələr iki tərəfdən insan psixikasına hüjum edərək

nevrotik davranış tipi formalaşdırır. Bu şəxsiyyət modeli ijtimai təzyiqdən özünü müdafiə

ilə məşğul olduğu üçün həmişə sosial mühitlə münaqişə vəziyyətində olur. Buradan Freyd

bu qənaətə gəlir ki, bəşər tarixi yüksələn psixoz tarixidir.

J.Homans, K.Opp və b. isə davranış nəzəriyyəsini irəli sürmüşlər. Onların fikrinjə

şəxsiyyət müxtəlif stimullara javab reaksiyaları sistemidir. Bu nəzəriyyəyə görə hər bir

insanın davranışı sosial mühit tərəfindən şərtlənir və dil, adətlər, sosial institutlar, KİV

vasitəsi ilə ona nəzarət olunur. Digər insanlarla qarşılıqlı təsir prosesində şəxsiyyət istənilən

sosial qrupda öz mənafeyini qoruyur.

Müasir dövrdə hər hansı ölkənin, dövlətin demokratik xarakteri eyni zamanda həmin

ölkədə jəmiyyət üzvlərinin hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi ilə müəyyən edilir.

Azərbayjan Respublikasının Konstitusiyasında «Əsas hüquqlar, azadlıqlar və vəzifələr»

adlanan ikinji bölmədə əsas insan və vətəndaş hüquqların və azadlıqlarının əsas prinsipi

adlanan 24-jü maddədə deyilir ki, hər kəsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və

ayrılmaz hüquqları və azadlıqları vardır. Həmin maddədə eyni zamanda göstərilir ki,

hüquqlar və azadlıqlar hər kəsin jəmiyyət və başqa şəxslər qarşısında məsuliyyətini və

vəzifələrini də əhatə edir.

Demokratik jəmiyyətdə insanların geniş hüquqlara, azadlıqlara malik olmaları ilə

yanaşı onların jəmiyyət, dövlət qarşısında öz vəzifələrinə əməl etmələri və məsuliyyət

daşımaları mühüm demokratik prinsiplərdən biridir.

Demokratiyanın ümumi prinsiplərinə uyğun olaraq insanların öz hüquqları və

azadlıqlarından istifadə etməsi onların vəzifələrini və vətəndaşlıq məsuliyyətlərini yerinə

yetirmələri ilə sıx surətdə bağlı olmalıdır.

Şəxsiyyətin yuxarıda göstərilən modellərindən heç biri bu fenomeni bütövlükdə izah

etməyə qadir deyildir. Şəxsiyyətin universal modelinin hazırlanması hələ bundan sonra da

uzun müddət sosiologiya elminin diqqət mərkəzində olajaqdır.__