1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

Modal tip mövjud jəmiyyətdə real üstünlük təşkil edən şəxsiyyətdir.

İdeal tip konkret şəraitə bağlı deyil. O, gələjək üçün nəzərdə tutulan hərtərəfli inkişaf

etmiş harmonik şəxsiyyət tipidir.

Bazis tipi ijtimai inkişafın hazırki səviyyəsinin tələbatlarına javab verən şəxsiyyətdir.

Deməli, sosial şəxsiyyət tipi ijtimai sistemin şəxsiyyətin mənəvi sərvətlər sisteminə və

onun vasitəsi ilə real davranışına göstərdiyi təsirin inikasıdır.

2. SOSİAL FƏALİYYƏTİN VƏ SOSİAL DAVRANIŞIN MEXANİZMİ

Konkret sosioloci tədqiqatlar praktikasında şəxsiyyətin tədqiqinə müxtəlif şəkildə

yanaşılır. Onlardan biri şəxsiyyətə münasibətdə xariji amillərə xüsusi diqqət yetirilməsi ilə

səjiyyələnir və bu amillər insana təsir göstərən və onun xariji mühitin bu və ya digər

tərəflərinə maraq və münasibətlərini formalaşdıran stimullar sistemi kimi nəzərdən

keçirilir. Digəri isə şəxsiyyəti və onun fəaliyyətinin daxili sövqediji motivlərini əsas turur.

Əsas vəzifə – insanı sosial fəaliyyətin həm səbəbi və həm də nətijəsi hesab etməklə bu

yanaşmaları birləşdirməkdən ibarətdir.

Sosial vəziyyət insanın jəmiyyətdə iqtisadi və siyasi__mövqelərindən, müxtəlif sinif və

qruplara mənsub fərdlərin sosial vəziyyətindən irəli gələn yeri və rolundan ibarətdir. Hər

bir sosial təşkilat və ya birlik daxilində fərdlərin sosial vəziyyəti, ümumi ijtimai həyatın

müxtəlif sahələrinin və bu sahələr daxilində müxtəlif ijtimai qrupların bir-birinə qarşılıqlı

təsiri adamların sosial fəaliyyəti vasitəsilə həyata keçirilir.

Sosial fəaliyyət müəyyən sosial məqsədlər güdən və bu məqsədlərə nail olmaq üçün

müxtəlif vasitələrdən – iqtisadi, sosial, siyasi və ideoloci vasitələrdən istifadə edən

şəxsiyyətin məjmusudur. Tarix ilə adamların sosial münasibətləri onların fəaliyyətindən

ayrılıqda deyildir və mövjud ola bilməz.

Sosial fəaliyyətdə artıq meydana çıxmış sosial münasibətlərin təzahürü ilə yanaşı, eyni

zamanda, yeni iqtisadi (istehsal) münasibətlər və deməli, yeni məhsuldar qüvvələrə uyğun

gələn yeni sosial münasibətlər təzahür edir.

Şəxsiyyət mövjud iqtisadi, siyasi və ya sosial mühitdə baş verən sosial əhəmiyyətli

fəaliyyətlərin həm nətijəsi və həm də səbəbidir. Məhz sosial fəaliyyət prosesində insan bir

tərəfdən siyasi, mədəni və sosial münasibətləri əlaqələndirir, digər tərəfdən isə xariji aləmə

özünün xüsusi münasibətlərini müəyyənləşdirir. Sosial münasibətlər isə jəmiyyət həyatında

sosial mövqe və rollarına görə fərqlənən və müxtəlif fəaliyyət növlərinin daşıyıjısı olan

sosial qruplar arasında münasibətlərdir. Bu münasibətlər insanın daxili vəziyyəti vasitəsilə

təzahür edir və onun fəaliyyətində onun ətraf gerçəkliyə şəxsi münasibəti kimi, şəxsiyyət

münasibətləri kimi özünü göstərir və eyni zamanda sosial əhəmiyyətli əlamətlərə malik

fərdlərin və fərd qruplarının arasında əlaqələrin sabit xarakterini, habelə jəmiyyət

qarşısında duran vəzifələrə onların münasibətlərini müəyyən edir. Fərdlərin sosial

45

vəziyyətinin əlamətləri həmin fərdlər qruplarının jəmiyyətin əsas sosial məqsədlərinə

münasibətlərinin ümumi istiqaməti və xarakterini ifadə edir.

Şəxsiyyət sosial münasibətlərin obyekti və eyni zamanda subyektidir.

Şəxsiyyətin daxili aləminin formalaşmasının, onu müəyyən edən sosial amillərə onun

münasibəti motivlərinin sosial və sosial-psixoloci mexanizmlərinin tədqiqi şəxsiyyətin

sosiologiyasının ən mühüm vəzifələrindən biridir.

Şəxsiyyətə irəli sürülən tələblərin və həmin tələblərə şəxsiyyətin seçmə münasibətinin

uyğun gəlməsi (yaxud gəlməməsi) fərdlərin oxşar qruplarının jəmiyyətin sosial

məqsədlərinə sosial münasibətlərinin ümumi istiqamətini (marağını) və səviyyəsini

müəyyən edir. Deməli, bu münasibətlərin səviyyəsini aşkara çıxarmaq üçün üç növ

informasiyaya malik olmaq lazımdır: a) müəyyən sosial mövqe tutan şəxsiyyət qarşısında

qoyulan tələblər haqqında; b) bu tələblərin şəxsiyyətin şüurunda, onun maddi və mənəvi

tələbatlarında təzahürü haqqında; j) mövjud sosial mövqedə şəxsiyyətin real davranışı

haqqında.

Fərdin sosial mövqe, ijtimai şərait və həyat fəaliyyəti sistemi vasitəsilə təzahür edən

xüsusi şəkildə təşkil olunmuş şəxsi xüsusiyyətləri və fərdi keyfiyyətlərinin məjmusu

şəxsiyyətin strukturunu əmələ gətirir.

Şəxsiyyətin mənafe və münasibətlərinin formalaşmasını şüurlu surətdə idarə etmək

üçün fərdin şəxsi xüsusiyyətlərini, şəxsiyyətin fərdi keyfiyyətlərini, şəxsiyyətin əmək və

məişətdə bilavasitə davranışını müəyyən edən konkret amilləri və bu amillərin qrup ilə,

bütövlükdə mövjud sosial sistem ilə funksional əlaqəsini bilmək lazımdır.

Şəxsiyyətin jəmiyyətdə tutduğu yer, öz sosial mövqelərinə münasibəti bir sıra

amillərlə: a) şəxsiyyətin sosial xüsusiyyətlərinin məjmusu ilə; b) onun özünə və şəxsiyyətin

mənafelərini və fəaliyyət fəallığını müəyyən edən öz sosial mövqelərinə qiymət verməsi ilə;

j) fərdlərin şəxsi fizioloci və psixoloci xarakteristikası ilə əlaqədardır.

Sosiologiyada fərdin sosial xüsusiyyətlərinin aşağıdakı təsnifatı qəbul edilmişdir: 1)

jinsi, 2) yaşı, 3) sosial mənşəyi, 4) milliyəti, 5) partiyalılığı, 6) təhsili, 7) mədəniyyəti, 8)

ixtisası, 9) iş stacı.

İnsanın müxtəlif həyat dövrlərində (7 yaşa qədər, 7-15, 16-17, 18-25, 26-30, 31-40, 41-

50, 51-60, 60 il və çox) onun həyat fəaliyyəti müxtəlif keçir.

Şəxsiyyətin konkret sosioloci tədqiqi statistik orta hədlə məhdud ola bilməz, bu

tədqiqatlar şəxsiyyətin tipologiyasını tələb edir ki, bu tipologiya da hazırda siniflər və

sosial qruplar arasında, müxtəlif əmək növləri və ərazi birlikləri arasnıda müxtəlif profilli

kollektivlər arasnıda mövjud olan fərqlərə, habelə peşə, jins, yaş kateqoriyaları və i.a.

fərqlərə əsaslanaraq yalnız sosial ola bilər. Konkret şəraitdə müxtəlif sosial münasibətlər

tiplərinin şəxsiyyətə təsiri mexanizmlərinin tədqiqi sosiologiyanın əməyin sosiologiyası,

məişət sosiologiyası, əmək kollektivi sosiologiyası, ailə sosiologiyası, iş vaxtı və işdən kənar

vaxt sosiologiyası kimi sahələrinin predmetini təşkil edir. Tətbiqi sosiologiyanın bu

sahələri konkret olaraq şəxsiyyətin həyat fəaliyyətinin şərait və formalarını, strukturu və

məzmununu, yəni əmək və məişətdə şəxsiyyətin real davranışını idarə edən sosial və sosial-

psixoloci mexanizmləri əmələ gətirən konkret sosial əlaqələr sistemini tədqiq edir.

Beləliklə, şəxsiyyətin sosiologiyası tətbiqi sosiologiyanın bütün başqa sahələri ilə,

ümumnəzəri sosiologiya ilə sıx əlaqədardır

Konkret tarixi varlıq olmaq etibarı ilə şəxsiyyət bir tərəfdən konkret müəyyən ijtimai

münasibətlərin, digər tərəfdən isə şəxsləşmiş və eyni zamanda ijtimai əhəmiyyət kəsb edən

sosial keyfiyyətlərin daşıyıjısı olur. Şəxsiyyət dedikdə, sosial münasibətlərin daşıyıjısı olan

insanın bu və ya digər sinfə, sosial qrupa, millətə, jəmiyyətə mənsubiyyəti nəzərdə tutulur.

Hər bir ijtimai iqtisadi formasiya öz şəxsiyyət tiplərini yaradır.

46

Sosial tiplərin formalaşmasına mədəni səviyyədə, vətəndaşlıq şüurunun yetkinlik

dərəjəsində olan fərqlər, fərdi davranışın əxlaqi əsasları daha mühüm təsir göstərir.

İjtimai qanunların fəaliyyətinin dərk olunması həmin qanunların şəxsiyyətlərin, sosial

qrupların, siniflərin, millətlərin və bütövlükdə jəmiyyətin şüurunda əks olunma

mexanizmini aşkara çıxarmaq deməkdir. Bu qanunların şüurda adekvat inikası insanların

fəaliyyəti və davranışı motivlərinin xarakterini və məzmununu müəyyən edir. İnsan daim

fəaliyyətə meylli olduğu üçün fəaliyyətin baş verdiyi şəraitin inkişaf qanunauyğunlarını

yaxşı bilməlidir. Sosial qanunların özü sosial mənafelər kimi təzahür edir.

İnsanların sosial fəaliyyəti və davranışının başlanğıj nöqtəsini obyektiv həyat şəraiti

təşkil edir ki, onlar da öz növbəsində müəyyən tələbatları və maraqları doğurur. Həmin

maraqlar isə insanların fəaliyyətinin motivinə çevrilir. Burada obyektiv səbəbiyyət əlaqəsi

subyektiv səbəbiyyətə keçir. Bu keçid aşağıdakı 3 qrup mexanizmin təsiri altında baş verir:

1) İnsanın sosial fəaliyyətinin motivləşməsi, yəni tələbatların mənafe formasında

dərk olunması.

2) Şəxsiyyətin mənafelərinin onun fəaliyyətinin məqsədinə çevrilməsi.

3) Şəxsiyyətin fərdi davranışı və münasibətlərinin formalaşması.

Bunun əksinə olaraq subyektiv səbəbiyyət əlaqəsindən obyektiv səbəbiyyət əlaqəsinə

keçid aşağıdakı mexanizmləri nəzərdə tutur:

1) Şəxsiyyətin fərdi davranışı və münasibətlərindən şəxsiyyətlər qrupunun sosial

davranışına və sosial münasibətlərinə keçilməsi.

2) Jəmiyyət həyatının müxtəlif səviyyələrində (şəxsiyyət, sosial qrup, sinif, millət

və bütövlükdə jəmiyyət) sosial qanunauyğunluqların təzahür etməsi.

Tələbatların özü insanın ətraf aləmdən obyektiv asılılğını əks etdirir. Məhz buna görə

də insanın bütün praktiki fəaliyyətinə tələbatların ödənilməsi forması kimi baxılmalıdır.

İnsanın tələbatlar sistemi təbii və sosial xarakterli olur. Bunlardan birinjisi paltara,

yeməyə, evə və s. olan tələbatlar, ikinjisi isə əməyə, sosial fəaliyyətə, mənəvi mədəniyyətə

və s. aid olanlardır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sosial tələbatlar məhz təbii tələbatlar

əsasında və üzərində meydana gəlirlər.

İnsan tələbatlarının ən yüksək pilləsini mənəvi sərvətlərin dərk olunması və

mənimsənilməsi təşkil edir. Məhz sərvət yönümü insanın fəaliyyətini, sosial davranışının

istiqamətini müəyyən edir. Bəzən bu sərvətlər insan üçün o dərəjədə əhəmiyyətli olur ki,

insan onların uğrunda özünü qurban verməyə də razı olur. Məsələn, azadlıq, bərabərlik,

həqiqət, məhəbbət və s. sosial sərvətlər insanın həm ijtimai, həm də şəxsi həyatında real

motivə çevrilir.

Şəxsiyyətin fəaliyyətinin həyata keçdiyi şərait onun sosial davranışını da şərtləndirir.

Bununla yanaşı həmin şərait şəxsiyyətin tələbatları və mənafeləri prizmasından

qiymətləndirilərək onda ya razılıq və yaxud əksinə, narazılıq hissləri əmələ gətirir.

Narazılıq hissi bu şəraiti öz tələbatlarına müvafiq surətdə dəyişdirməyə çalışan şəxsiyyətin

fəaliyyətinin sosial səbəbinə çevrilir.

Fəaliyyətin səbəbiyyətlə bağlılığı həm obyektiv, həm də subyektiv xarakter daşıyır.

Obyektiv səbəbiyyət ijtimai inkişafın məqsədlərinin, maraq və mənafelərinin məjmusu

olub siniflər, sosial qruplar, etnik, demoqrafik ərazi birlikləri, sosial institutlar və

təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilir. Subyektiv səbəbiyyət isə şəxsiyyətin sərvət

yönümlərinin, mənafe və təbəlatlarının məjmusu olub onun özünə, sosial və iqtisadi

struktura, həyat tərzinə münasibətini əks etdirir.

Hər bir insan sosial sistemin formalaşmasına bu və ya digər dərəjədə təsir göstərir. Bu

prosesdə onların mənafe və maraqları çox vaxt üst-üstə düşmədiyi üçün onlar ijtimai

sərvətlərə və normalara, sosial rollara olan münasibətlərini daim razılaşdırmalı olurlar.

47

Əksər hallarda bu jür razılaşdırmalar kompromislərin – yəni qarşılıqlı güzəştlərin

sayəsində mümkün olur.

Müasir dövrdə şəxsiyyətin mütəşəkkil olmasının, onun şəxsi təşəbbüsünün,

çevikliyinin, müxtəlif vərdişlərə malik olmasının əhəmiyyəti getdikjə artır. Eyni zamanda

insan qarşısında elmi-texniki, sosial-iqtisadi və mənəvi tərəqqinin irəli sürdüyü və yeni

texnologiyanın, qabaqjıl təjrübənin, həyat tərzi və stilinin tətbiqi ilə bağlı olan problemlər

meydana çıxır. Belə bir şəraitdə insan həyatın yeni tələbləri haqqında biliyə və anlayışa,

ümumbəşəri və sinfi dəyərlərin dialektikasına qiymət vermək bajarığını nəzərdə tutan

siyasi təfəkkür vərdişlərinə malik olmalı, düzgün davranış xəttini tapmalıdır.