1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

3. İDARƏETMƏ TİPLƏRİNİN SOSİAL

İNKİŞAFA TƏSİRİ

Tarixi yanaşmanı nəzərə alaraq, sosial idarəetmənin tiplərini jəmiyyətin inkişaf

mərhələlərinə uyğun təsnif etmək olar: ijma-qəbilə idarəetməsi, quldarlıq, feodal,

kapitalist və sosialist jəmiyyət idarəetmə tipləri.

İjma-qəbilə münasibətləri şəraitində qəbilə başjısı bütün ijma üzvlərinin iradəsinin

ifadəsi və kollektivin həyat fəaliyyətinin bütün əsas funksiyalarının əlaqələndirijisi kimi

çıxış edirdi. Bu idarəetmə mexanizmində mövjud rolu qrupun şüuru oynayır, bu da daha

çox ənənəvi xarakter daşıyır. Hamının düşünjə tərzi sanki bir adamın düşünjə tərzi

dərəjəsində idi. Burada idarəetmənin subyekti və obyekti hələ zəif differensiasiya

həddində idi.

Quldarlıq jəmiyyətində artıq qanunveriji prinsiplər, hakimiyyətin differensiasiyası,

idarəetmənin subyekti və obyektinin jiddi ayrılması baş verir. Əgər ijma-qəbilə birliyi

yazılmamış qanunlarla tənzimlənirdisə, quldarlıqda yazılı qanunlar (məsələn,

Hammurapinin qanunları) meydana gəlir. Qanunveriji hakimiyyət özünün ən yüksək

inkişafına ilkin olaraq Roma hüququnda çatır. Məhz jəmiyyətin inkişafının bu

mərhələsində idarəetmə sinfi məzmun daşıyır. Qullar burada anjaq idarəetmənin obyekti

kimi çıxış edirdilər. Bu sosial idarəetmədən daha çox bioloci-heyvani idarəetmə idi.

Feodalizm şəraitində idarəetmə sistemində böyük differensiasiya əmələ gəlir. Siyasi,

hüquqi, mənəvi, dini, fəlsəfi, bədii və sairə idarəetmə növləri insanların, sosial qrupların,

bütövlükdə jəmiyyətin davranış normalarına daha çox nüfuz edir. Siyasi hakimiyyət

burada elitar xarakter (irsi keçmə) daşıyır. Ümumiyyətlə feodalizm üçün idarəetmə

subyektinin mürəkkəb ierarxiyası xarakterik olmuşdur.

Kapitalizmdə sosial proseslərin idarəetmə mexanizmilərinin dəyişilməsi və

mürəkkəbləşməsi əsasında maddi və mənəvi istehsalın, xüsusi mülkiyyətin, rəqabətin

müxtəlif novlərinin, eləjə də bütün bu əsaslarla hüquqi münasibətlərin inkişafı prosesləri

dayanır. Özünün bərqərar olması dövründə kapitalizim həyat arenasına insanların

sərbəst, bajarıqlı, istedadlı kütləsini çıxarır ki, onlar da istehsalın və gəlirin reallaşmasında

öz maraqlarını önə çəkirlər. Elmin və texnikanın nailiyyətlərindən, eləjə də insanın dərin

potensial ehtiyatlarından maksimum həddə istifadə olunur. Hər bir konkret hadisədə

idarəetmənin təşkili dəqiq məqsədyönlü xarakter ifadə edir, bununlu birgə bütövlükdə

bazarın kortəbii qüvvəsinə tabe olur.

Jəmiyyət həyatının ümumi demokratikləşdirilməsi şəraitində siyasi hakimiyyət

həmişəlik olaraq irsi xarakterini itirir, seçkili olur. Sosial qruplar, kollektivlər və geniş

zümrələr siyasi idarəetməyə daha çox nüfuz edirlər, idarəedən elita formalaşır.

Beləliklə, sosial idarəetmə konkret-tarixi, sinfi jəmiyyətdə isə sinfi xarakter daşıyır.

Hər bir ijtimai formasiyaya özünün ümumi prinsiplərinə uyğun olaraq idarəetmə

spesifikliyi xasdır, o müxtəlif formalarda və metodlarda həyata keçir. Antoqonist

formasiyaların hamısı üçün ümumi jəhət odur ki, sinfi ziddiyyət idarəetmənin

spesifikliyini müəyyən edir: burada hər bir insan idarəolunandır, amma hər bir insanın

idarəetməsi mümkün deyildir. Çünki, jəmiyyətin bir hissəsi (azlıq) idarə edir, idarəetmənin

obyektini isə digər hissə (çoxluq) təşkil edir.

77

Sosializm jəmiyyətində idarəetmə əvvəlkilərindən fərqli olaraq keyfiyyətjə başqa

xarakter kəsb edir. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla ifadə olunur ki, burada insan (xalq) təkjə

idarəolunan deyil, həmçinin özü idarəetməyə təsir etməkdə real imkanlara malikdir.

Sosialist idarəetməsi üçün dərin humanizm və idarəetmə demokratizmi; idarəetmə

metodlarının planlığı; idarəetmə qərarının işlənməsinə sistemli yanaşma; idarəetmə

subyektinin və obyektinin qarşılıqlı təsiri; idarəetmə prosesində şəxsiyyətin azadlıq və

hüquqlarının ümuminin maraqları prinsipi əsasında qurulması; idarəetmə rəqabətinin

əvəzinə qarşılıqlı yardımın, əməkdaşlığın qoyulması və sairə xarakterikdir.

İdarəetmə təkjə sistemin funksional sağlamlığının qorunması və saxlanması məqsədi

üçün deyil, həmçinin onun inkişafı üçün də zəruridir.

İdarəetmə fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə aparılması üçün yalnız jəmiyyətin inkişafının

obyektiv qanunlarının elmi jəhətdən nəzərə alınması azdır. Doğrudur, qanunlar

jəmiyyətin fəaliyyətinin ümumi meylidir-qaydasıdır, konkret sosial-tarixi idarəetmə üçün

isə təkjə bu əsas qaydanı bilmək kifayət etmir, eyni zamanda həm də bu və ya digər sosial

hadisənin (o jümlədən neqativ olanın), təzahür səbəblərini aşkar etmək zəruridir. Ona görə

ki, əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi, idarəetmə hər bir konkret hadisədə, eləjə də sosial

təkamüldə real amil kimi çıxış edir. Ziddiyyətlərin səbəbinin düzgün müəyyən

olunmaması, hətta onların həllinin ümumi meylinin adekvat başa düşülməməsi həmişə

idarəetmənin düzgün həllini tapmağa mane olur.

İnkişafın ümumi qanunları, bu və ya digər sosial hadisənin konkret səbəbindən başqa

idarəetmənin proqramının təşkili zamanı həm də digər amillərin çoxluğunu, məsələn,

jəmiyyətdə əxlaqi-psixoloci atmosferi öyrənmək lazımdır ki, idarəetmənin müvəffəqiyyətli

yerinə yetirilməsi mümkün olsun.BBelə nümunədə, idarəetmə məharəti bütün hər jür sosial prosesdə ümuminin, xüsusinin və təkjənin qarşılıqlı vəhdətdə götürülməsini tələb edir. İdarəetmə sosial

praktikadır ki, həmişə özündən müjərrəd nəzəri sosial ideyaları kənarlaşdırır.

İdarəetmə sistemi mütəhərrik olmaya bilməz, o bir yerdə dayanmır, daim jəmiyyət

həyatındakı dəyişikliklərin dinamikasına uyğun olaraq dəyişir. İdarəetmənin təkmilləşməsi

– kompleks vəzifədir, başqa sözlə, təkjə iqtisadi yaxud siyasi hadisə deyil, həm də insanın

humanist inkişafına yönələn mənəvi prosesdir. Yuxarıda deyilənlərə yekun olaraq demək olar ki, sosial idarəetmə özündə ijtimai Bmünasibətlərin xüsusi növünü ehtiva edir ki, bunlar da jəmiyyət həyatının hər bir sahəsinin tarixi inkişafının elə bir kollektiv jəmiyyət özünüidarəetməsindən ibarətdir ki,

orada idarəetmənin subyekti və obyekti üzvi funksional vəhdət təşkil edir.