1. Eski o‘zbek tili morfologiyasi haqida ma’lumot. Eski o‘zbek tilida ot so‘z turkumi. O‘zlashgan qatlam. Asosiy tushunchalar

7-MA’RUZA. O‘ZBEK TILINING TARIXIY MORFOLOGIYASI: OT SO‘Z TURKUMI
Reja:
1. Eski o‘zbek tili morfologiyasi haqida ma’lumot.
2. Eski o‘zbek tilida ot so‘z turkumi.
3. O‘zlashgan qatlam.
Asosiy tushunchalar: morfologiya, morfema, affiksal morfema, murakkab morfologik birliklar, agglyutinativ tillar, flektiv tillar,faol so‘zlar, so‘z yasovchi va shakl yasovchi affikslar, mustaqil so‘z turkumlari, yordamchi so‘z turkumlari, ko‘plik kategoriyasi, egalik kategoriyasi, kelishik kategoriyasi.
Qadimgi turkiy til morfologik tip jihatidan turkiy tillar singari agglyutinativdir. So‘z shakllari so‘zning negiziga maxsus qo‘shimchalarni muayyan tartibda qo‘shish yo‘li bilan yasaladigan tillar agglyutinativ tillar deb ataladi. Ammo qadimgi turkiy tildagi morfemalar hozirgi o‘zbek adabiy tili va singarmonizmni yo‘qotgan shevalardan singarmonistik variantlarining borligi bilan farqlanadi. Lekin bu sof morfologik farq bo‘lmay, fonetik farqdir.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili morfologiyasidan qadimgi turkiy til morfologiyasining umumiy farqi quyidagilardan iborat:
1. Hozirgi oʻzbek tilida morfemalari miqdoran qadimgi turkiy tildagiga nisbatan ko‘p va mazmunan boy.
2. Oʻrganilayotgan davr tilida hozirgi o‘zbek tilida mavjud bo‘lmagan morfemalar ham koʻzga tashlanadi.
3. Qadimgi turkiy tilda so‘z va shakl yasovchi oʻzlashma morfemalar uchramaydi.
4. Qadimgi turkiy tilda murakkab morfemalar juda ozchilikni tashkil etadi.
Qadimgi turkiy tilning morfologik strukturasi: so‘zlarning yasalishi, otlarning ko‘plik, egalik va kelishik qo‘shimchalarini olishi, fe’lning harakat nomi, ravishdosh, sifatdosh funksional shakllari, shuningdek, bu so‘z turkumining orttirma, majhul darajalari, zamon kategoriyasi, sifat, ravish va yordamchi so‘z turkumlari hozirgi turkiy tillardan deyarli farq qilmaydi. Faqat sonlar struktura jihatidan, turli affikslarning har xil fonetik ko‘rinishlarda bo‘lishi bilan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Qadimgi turkiy tildagi faol so‘zlar, so‘z va shakl yasovchi affikslar davrlar o‘tishi bilan arxaiklashgan, ayrimlari esa hozirgi ba’zi turkiy tillarda faol ishlatilmoqda. Jumladan, qadimgi turkiy tilda keng qo‘llangan tushum kelishigi affiksi –i hozirgi turk tilida ham mavjud. Jamiyat tarixiy taraqqiyoti tilning lug‘at tarkibidagi so‘zlar, affikslar adabiy shaklga tomon siljib boradi. Bu jihat tilning o‘ziga xos qonuniyatlaridandir.
Har bir tildagi so‘zlar grammatik belgilari va semantik xususiyatlariga qarab turli guruhlarga bo‘linadi. Shu tarzda ajratilgan guruhlar so‘z turkumlari sanaladi. Turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tilida ham so‘zlarni turkumlarga ajratishda morfologik belgi, ayniqsa, so‘zning ma'nosi va sintaktik xususiyatlari asos qilib olinadi. Ilm ahli, ayniqsa, til tarixi mutaxassislariga yaxshi ayonki, o‘zbek tilidagi so‘z turkumlari asrlar mobaynida shakllanib, takomillashib keldi.
Qadimiy turkiy tildagi so‘zlar morfologik jihatdan ikki guruh:
a) mustaqil so‘z turkumlari;
b) yordamchi so‘z turkumlariga bo‘linadi.
Mustaqil so‘zlar borliqdagi turli hodisalarni bildiradi (predmet, belgi, harakat va h.k.), demak, har bir mustaqil so‘zning o‘z ma'nosi bor; gapning biror bo‘lagi vazifasida qo‘llanadi; ayrim hollarda mustaqil so‘z gapni hosil qiladi; yasalish, turlanish, tuslanish kabi xususiyatlarga ega. Binobarin, mustaqil so‘zlar leksik va grammatik ma'nolarga ega bo‘lib, matnda ishlatilish o‘rniga qarab o‘zgarib turadi.
Mustaqil so‘zlar ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish; yordamchi so‘zlar esa ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, undov va modal so‘zlardan tashkil topadi. Mustaqil so‘z turkumlariga kiruvchi so‘zlar kelishik affikslarini oladi, shaxs-son affikslari bilan tuslanadi, zamon, mayl, daraja affikslarini qabul qiladi. Shu xususiyatlari bilan yordamchi so‘z turkumlaridan farq qiladi. Yordamchi so‘z turkumlarida ana shunday xususiyat yo‘q. Yordamchi so‘zlar mustaqil so‘zlarni bog‘lashga va qo‘shimcha ma’no ifodalashga xizmat qiladi.