natijasi bu insonning boshqa inson tomonidan tushunilishi, o‘zaro tushunish deb
ataladi.
Kommunikatsiya – bu o‘ziga xos axborot almashinuvi bolib,
uning natijasida
jo‘natuvchidan qabul qiluvchiga intellektual va emotsional axborotni uzatish
jarayoni kechadi. Kommunikativ jarayonning turli modellari mavjud. Misol uchun,
Aristotel kommunikatsiya jarayonining uchta (notiq – nutq – auditoriya)
komponentini ajratgan bo‘lsa, zamonaviy variantda u «kommunikator – xabar –
kommunikant» ko‘rinishiga ega.
Qator qomusiy va izohli lug‘atlarda «kommunikatsiya» atamasi «xabar yo‘li,
muloqot» deb talqin qilingan. Taniqli faylasuf M.S.Kagan fikricha,
kommunikatsiya va muloqot kamida ikki jihatdan farqlanadi.
Birinchidan, «muloqot amaliy, moddiy va manaviy axborot almashinuvidir va u
amaliy-ma’naviy xarakterga ega, kommunikatsiya esa … u yoki bu xabarlarni
uzatish bilan bog‘liq sof axborot jarayonidir».
Ikkinchidan, ular o‘zaro munosabatga kirishayotgan tizimlarning aloqa
xossalari bo‘yicha bir-biridan ajralib turadi. Kommunikatsiya subyekt-obyekt
aloqasi bo‘lib, unda subyekt ma’lum axborotni uzatadi, obyekt esa axborotning
passiv qabul qiluvchi sifatida namoyon bo‘ladi, uning
vazifasi axborotni qabul
qilish, tushunish, yaxshi anglash va shu axborotni inobatga olib, harakatlanishdan
iborat. Shunday qilib, M.S.Kagan fikricha, kommunikatsiya bir tomonga
yo‘naltirilgan jarayondir. Muloqot esa, aksincha, subyekt-subyekt aloqasi bo‘lib,
unda «xabarlar jo‘natuvchisi va qabul qiluvchilar yo‘q,
balki suhbatdoshlar,
umumiy faoliyat ishtirokchilari bor». Muloqotda axborot sheriklar o‘rtasida
harakatlanadi, demak, muloqot jarayoni kommunikatsiyadan farqli ravishda ikki
tomonlama yo‘naltirilganlik xarakteriga ega.
Muloqot insonning rivojlanishini, ijtimoiylashishini, individning shaxs bo‘lib
shakllanishini, uning jamiyat bilan aloqasini muloqotsiz aslo tasavvur etib
bo‘lmaydi. Muloqot ham o‘ziga xos ehtiyoj. Polshalik olim E.Melibruda
aytganidek, Shaxslararo munosabatlar biz uchun suv bilan havodek ahamiyatga
egadir. Muloqot o‘ta murakkab jarayon bo‘lganligi sababli unga yagona to‘g‘ri
tarif berish oson emas. Mashhur rus psixologi A.V.Petrovskiy tahriri ostida
chiqqan «Umumiy psixologiya» darsligida muloqot ikki va undan ortiq kishilar
o‘rtasidagi axborot ayirboshlash, o‘zaro ta’sir va bir-birini
tushunishdan iborat
jarayon sifatida talqin etilgan. Muloqot ikki va undan ortiq kishilarning bir-biri
bilan aloqa qilish ehtiyojini qondirishga qaratilgan o‘zaro ta’sir jarayoni bo‘lib,
bunda axborotlar almashiniladi, munosabatlar o‘rnatiladi va rivojlantiriladi.
Muloqot layoqati R.S.Nemovning fikricha, inson bolasi ozida odamlar bilan
emotsional muloqotga kirishishga bolgan layoqatni uch oyligida sezadi (jonlanish
kompleksi), bir yoshga yetganda esa uning ekspressiyasi shunchalik boyib
ketadiki, muloqotning verbal tilini tezda ozlashtirib olish, tovushli nutqdan
foydalanish imkonini beradi.
Muloqotning hamkorlikda harakat qilish va faoliyat ko‘rsatish jarayonida
odamlarni birlashtiradigan vosita til bo‘lib, u muloqotga kirishuvchilar o‘rtasida
aloqa bog‘lanishini ta’minlaydi. Axborotni boshqaga yo‘llayotgan kishi
(kommunikator) va uni qabul qilayotgan kishi (retsepient)
munosabat va
birgalikdagi faoliyat maqsadlariga erishish uchun mohiyatlarni kodlashtirish va
kodini ochishning bitta tizimidan foydalanishlari, yani «bitta tilda» so‘zlashishlari
kerak.
Muloqot maqsadi – bu insonda ushbu faollik turi yuzaga keladigan sabab.
Hayvonlarda muloqot maqsadi bo‘lib boshqa tirik jonzotni ma’lum harakatga
chorlash, u yoki bu harakatni amalga oshirmaslik kerakligi haqidagi
ogohlantirishga xizmat qilishi mumkin. Masalan, ona o‘z tovushi yoki harakati
bilan bolasini xavfdan ogoh etishi mumkin; podadagi ba’zi hayvonlar boshqalarni
ularga hayotiy muhim daraklar yetib kelgani haqida ogohlantirishlari mumkin.
Odamda muloqot maqsadlari soni ko‘p. Ularga yuqorida sanab
o‘tilganlardan tashqari, dunyo haqidagi bilimlarga ega bo‘lish va yetkazish, ta’lim
va tarbiya, odamlarning hamkorlik faoliyatlaridagi turli harakatlarning
muvofiqlashuvi,
shaxsiy
va
ish
bo‘yicha
o‘zaro
munosabatlarning
oydinlashtirilishi, o‘rnatilishi va boshqalar ham kiradi. Agar hayvonlarda muloqot
maqsadlari ular uchun dolzarb bo‘lgan biologik ehtiyojlarni
qondirishdan iborat
bo‘lsa, odamlarda ular ko‘plab turli: ijtimoiy, madaniy, bilish, ijodiy, estetik, aqliy
o‘sish, axloqiy rivojlanish kabi ehtiyojlarni qondirish vositasi bo‘lib hisoblanadi.
B.F.Lomov va L.A.Karpenkoning fikricha, muloqotning 3 xil vazifasi
mavjud:
1. Kommunikativ (axborot uzatish) vazifa.
Dostları ilə paylaş: