1. O‘zbekistondagi va horijiy davlatlardagi metallar resiklingining zamonaviy ahvoli

1.3-jadval.
AQSHda birlamchi va ikkilamchi metallarni ishlab chiqarishni o‘sishi, marta

Metall	Birlamchi ishlab chiqarishni o‘sishi	Ikkilamchi ishlab chiqarishni o‘sishi
Alyuminiy eritish	2,5	4,3
Mis ishlab chiqarish	1,1	1,2
Qo‘rg‘oshin ishlab chiqarish	1,6	1,9
Titan ishlab chiqarish	3,8	9,4

Bundan tashqari, birlamchi metallar ishlab chiqarishga sarflanadigan ko‘p miqdordagi energetik sarflarni hisobga olib, faqat ikkilamchi alyuminiy, mis, qo‘rg‘oshin, ruh va magniy ishlab chiqarishdan 1979 yilda 40 mlrd. kVtsoat elektr energiya iqtisod qilindi.

Amerika rangli metallurgiyasi negizida ikkilamchi resurslarni qayta ishlab chiqaradigan, yuqori malakali mutaxassislar ishlaydigan tarmoq yaratildi. Ikkilamchi metallar va qotishmalarni qayta ishlash quvvati yiliga 10 tonnadan 30 ming tonnagacha bo‘lgan korxonalarda tashkil qilingan. Ayrim hollarda, korxonalarni birlashtirish, yirik birlashmalarga aylantirish hollari ham yuz beradi. AQSHda hozirda uchta yirik, quvvati yiliga 100 ming tonnadan ko‘p ikkilamchi alyuminiy eritish korxonalari ishlab turibdi.
1960-2010 yillar orasida AQSHda ikkilamchi metallurgiyani rivojlantirishga 0,8 mlrd. dollar kapital qo‘yilmalar sarflandi. Ishlab chiqarish uskunalarini modernizatsiyalashtirish, ekologik tadbirlarga mablag‘ sarflash - qo‘shimcha xarajatlar sohaga sarflanadigan sarflarni miqdorini ko‘paytirdi. Lekin bu sarflar birlamchi qo‘rg‘oshinli ishlab chiqarishga nisbatan 1,1 marta, birlamchi alyuminiy ishlab chiqarishga nisbatan 2 marta, birlamchi mis ishlab chiqarishda nisbatan 2,4 marta, birlamchi ruh ishlab chiqarishga nisbatan 2,6 marta va boshqa birlamchi metallar ishlab chiqarishga nisbatan 1,4 marta kam bo‘ldi.
Ikkilamchi metallurgiya korxonalari yirik metall qayta ishlaydigan va mashina qurish markazlarida qurilmoqda, bu ishlab chiqarish tannarhini kamayishiga va mahsulot realizatsiyasini tezlashtirishga olib keladi. Hozirda AQSH da faqat ikkilamchi xom ashyoga hisobiga ishlaydigan yangi zavodlar barpo etilgan. «Vestingauz Elektrik» kompaniyasi quvvati yiliga 120 ming tonna misni birgalikda eritadigan va prokat qiladigan ikkilamchi metallurgiya korxonasini qurishni rejalashtirgan.
AQSH da ikkilamchi metallar olishga ikki xil mahsulot ishlatiladi:
1) quymalar, deformatsiyalanadigan yarim fabrikatlarni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan texnologik temir-tersaklar va ularni chiqindilari;
2) birlamchi metallarni ishlab chiqarish chiqindilari-quymalar, shlaklar, kuyindilar, hamda amartizatsion temir-tersaklar.
AQSH da texnologik temir-tersak va ularni chiqindilarini asosiy etkazib beruvchilarga quyidagi korxonalar kiradi:
- rangli metallurgiya tarmog‘ining korxonalari;
- metal iste’molchilari;
- avtomobilsozlik;
- umumiy mashinasozlik;
- elektrotexnika sanoati.
Titan va magniy chiqindilari asosan aviatsiya sanoati zavodlaridan olinadi.
Ikkilamchi metallurgiya korxonalari xom ashyosiga asosiy qismini amartizatsion temir-tersaklar tashkil qiladi. Lekin bu xom ashyo resursi to‘liq darajada ishlatilmayapdi. Masalan, o‘tgan asrning 70-yillarda AQSH da amartizatsion temir-tersaklardan alyuminiyni ajratib olish 0,4 mln. tonnani tashkil qildi, biroq potensial imkoniyatlar 1,6 mln. tonna atrofida baholangan edi.
Amerika iqtisodiyoti ikkilamchi xom ashyoning juda katta rezervlariga ega. Mashina, uskuna, uzoq muddat ishlatiladigan tovarlar holidagi temir-tersaklar miqdori kundan kunga ortib bormoqda. Ikkilamchi resurslarni foydalanishni kengaytirish maqsadida AQSH da xom ashyoni markazlashtirilgan holda yig‘ish va qayta ishlash imkoniyatlari o‘rganilmoqda. Temir-tersak va ularni chiqindilarini yig‘adigan kompaniyalar tashkil qilinmoqda, temir-tersaklarni doimiy navlarga ajratish liniyali mavjud bo‘lgan qabul qilish punktlari ochilmoqda. Faqat o‘tgan asrning 80-yillarda alyuminiy idishlarni qabul qiladigan punktlar soni 1300 dan 2500 taga etdi.
Ko‘pgina yirik metallarni qayta ishlaydigan korxonalarda, mahsulot tannarhini arzonlashtiradigan yangi texnologik jarayonlar, qayta ishlash uchun uskunalar yaratadigan, ishlab chiqarish chiqindilarini foydalanishga tiklaydigan (utilizatsiyalash) masalalari bilan shug‘ullanadigan konstruktorlik byurolari tashkil qilingan.
Yallig‘ qaytaruvchi pechlarda qayta ishlashda metallarni isrofi juda yuqori bo‘lganligi sababli induksion tigel va kanalli pechlar keng qo‘llanmoqda. Avtomobil temir-tersaklaridan metallarni elektro pechli eritish va elektroshlak qayta eritish natijasida ajratib oladigan yo‘llar ustida ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Kabel temir-tersaklarini qayta ishlashni samarali yo‘li - sovitadigan agentlar yordamida (-195С gacha) xom ashyoga ishlov beradigan kriogen usulidir. Shuningdek, ediruvchi (travilnыy) eritmalarni va oqava suvlarni gidrometallurgik usul bilan qayta ishlash keng qo‘llanmoqda. Kelajakda ikkilamchi resurslardan foydalanishni roli ortib borada. AQSH da yuz yillikni so‘ngida tarkibida rangli metallar bo‘lgan temir-tersaklardan qayta foydalanish 90 foizga etdi.