1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

3. DİL İŞARƏLƏRİNİN VƏZİFƏLƏRİ
Dil çox mürəkkəb işarələr sisteminə malikdir. Bu sis-
tem öz əksini ədəbi dil və dialektlərdə tapır. Bununla bəra-
bər məlumdur ki, dil öz varlığını nitqdə yaşayır. Dil təhlil 
yolu ilə, nitq qavrama və anlama yolu ilə dərk olunur
1
.
Nitq dildən istifadə vasitəsi olduğuna görə nitqdə 
dilin bütün tərkib hissələri, o cümlədən dil vahidləri-
1
Bax: T.П.Ломтев. Язык и речь. В кн. «Общее и русское языкознание». M, 1976, c. 58.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
401
nin bütün növləri və onların quruluş qaydaları öz ək-
sini tapır
1
.
Buna görə də dil işarələrinin ən başlıca vəzifəsi birinci 
növbədə ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət etməkdir. Dil və cə-
miyyət, dil və təfəkkür problemlərinin fəlsəfi təhlili dil işarələ-
rinin bu vəzifəsinin obyektiv xarakter daşıdığını göstərir.
Dil işarələrinin ikinci vəzifəsi dərketmə prosesi ilə 
bağlıdır. Dilin idraki vəzifəsi yalnız təfəkkürlə deyil, həm 
də şüurla əlaqədardır. Buna görə də deyə bilərik ki, dil fik-
rin ifadə vasitəsi kimi çıxış edərək insanın idrak fəaliyyəti 
ilə sıx bağlıdır.
Beləliklə, kommunikativ və idraki vəzifələr bir-biri 
ilə vəhdət təşkil edərək dilin əsas vəzifəsi kimi çıxış edir
2
. 
Dilin bu başlıca vəzifələrinin əlaqəsi barədə psixoloqların 
əsərlərində də bəhs olunmuşdur
3
.
Dilin bu iki vəzifəsi əsasında başqa vəzifələr də in-
kişaf edir. Məsələn, dilin idraki vəzifəsinin tərkib hissəsi 
kimi meydana çıxan nominativ vəzifəyə görə, əşya və ha-
disələr adlandırılır, emotiv vəzifəyə görə isə insanın hiss 
və həyəcanları, əhvali-ruhiyyəsi ifadə olunur.
Bütün bunlardan başqa, dil işarələri həm də requlyativ 
vəzifə daşıyır. Bu vəzifə ünsiyyət prosesində insanlar ara-
sında tənzimləyici xarakterə malikdir.
Dil işarələrindən ünsiyyət prosesində həm də estetik 
vəzifəni yerinə yetirmək üçün istifadə olunur. Belə ki, dil 
işarəsi olan sözdən təkcə fikrin məzmunca ifadəsində de-
yil, məzmunun hansı formada və tərzdə ifadə olunmasın-
da da istifadə edilir.
Dil işarələrinin qeyd olunan vəzifələri nitq prosesində 
reallaşır və fəaliyyət göstərir.
1
Bax: B.M.Cолнцев. «Язык как системно-структурное образование». 2-oe изд. M., 1977, c. 147.
2
Bax: Общее языкознание. Формы существования, функции, история языка. M., 1970, c. 383.
3
Bax: Л.С.Выготский. «Избранные психологические исследования». М., 1956, с. 51.

---

402
DİL VƏ SİSTEM
Ümumdünya elminə sistem termininin daxil olma-
sının müəyyən tarixi vardır. Sistem sözü yunan mənşəli 
olub (sustema) bütöv mənasını bildirir. Sistem problemi ilə 
müxtəlif elm nümayəndələri, o cümlədən filosoflar, sosio-
loqlar, iqtisadçılar, bioloqlar, kibernetiklər, riyaziyyatçılar 
və başqaları məşğul olmuşlar. Sistemin ümumi nəzəriy-
yəsini yaratmaq üçün hətta bəzi ölkələrdə sistemi tədqiq 
edən elmi mərkəzlər də yaradılmışdır. Sistem probleminin 
şərhi prosesində başqa bir çox məsələlərlə bərabər təbii və 
süni sistemlər və s. də müəyyənləşdirilmişdir
1
.
Sistemin ümumelmi anlayışı son zamanlarda da 
diqqət mərkəzində olmuş, alimləri düşündürmüşdür. XX 
əsrin 60-cı illərindən başlayaraq elmi ədəbiyyatda sistem 
nəzəriyyəsinə daha geniş yer verilmiş, bu haqda bir çox 
ciddi konsepsiyalar, ümumi nəzəriyyələr və onlann vari-
antları meydana gəlmişdir
2
. Müasir dünya elmində forma-
laşmış sistem nəzəriyyəsində isə ümumiyyətlə sistem və