1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd
Yüklə 10,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Afad Qurbanov (1929–2009) Beynəlxalq və milli akademiyaların akademiki, Azərbaycanın görkəmli dilçi alimi, türkoloq və
- Afad Qurbanov. Ümumi dilçilik.
| Afad Qurbanov (1929–2009) Beynəlxalq və milli akademiyaların akademiki, Azərbaycanın görkəmli dilçi alimi, türkoloq və ictimai xadim, müasir Azərbaycan Əlifbasının müəllifi və Azərbaycan Onomastika Elmi Məktəbinin banisi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Prezidentinin 121 saylı 07 mart 2019-cu il tarixli sərəncamı ilə çap olunur. Afad Qurbanovun “Seçilmiş əsərləri“ toplusunun hazırlanması üzrə məsul şəxslər: Akademik İsa Həbibbəyli Akademik Kamal Abdullayev Akademik Nizami Cəfərov Akademik Möhsün Nağısoylu Akademik Yaqub Mahmudov Afad Qurbanov. Ümumi dilçilik. I cild (3 cilddə). Bakı, 2019, 448 səh. Kitabın bu nəşri də Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş proqram əsasında yazıl- mışdır. Dörd bölmədən ibarət bu kitabda dilçiliyin ümumi nəzəri məsələləri, yazı nəzəriyyəsi və s. problemlər aydın- laşdırılır. Bütün məsələlər müxtəlif sistemli dillərin materi- allarından götürülmüş faktlar əsasında təhlil olunur. Universitet tələbələri üçün nəzərdə tutulmuş bu dərs- likdən müəllim, magistr, aspirant, dissertant, elmi işçi və eləcə də dilçiliklə maraqlanan hər bir insan faydalana bilər. Dünya dilçiliyini geniş əhatə edən bu əsər rus, türk, in- gilis və fransız dillərində nəşr olunmuşdur. Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfin- dən təsdiq edilmişdir. Təkmilləşdirilmiş 4-cü nəşr. ISBN 9 789952 835908 © Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, 2019 www.afadgurbanov.az 5 Görkəmli dilçi alim Afad Qurbanov vətənimizi və ana dilimizin şöhrətini ucaltdığı kimi, özü da ucalmış, alimli- yin kamillik zirvəsini fəth etmişdir. O, elmin çox nadir si- malarına müyəssər olan geniş diapazonlu alim olmuşdur. Dilçilik elminin elə bir sahəsi yoxdur ki, bu məhsuldar və əməksevər alim oraya nüfuz etməsin. A.Qurbanovun adı dilçilik elminin korifeyi kimi görkəmli dilçilər Kononov, Şerbak, Tenişev, Baskakov, Budaqova, Şirəliyev, Dəmir- çizadə və başqaları ilə bir sırada çəkilir. Professor Afad Qur banov elmi məktəb yaratmış və yazdığı çoxsaylı elmi əsərlərə görə dövlət təltiflərinə layiq görülmüş nadir dil çi- lə rimiz dəndir. Azərbaycan dilçilik tarixində ümumi dilçiliyə aid müxtəlif tipli əsərlər yazılmasına baxmayaraq, dilçiliyin bu sahəsi ölkəmizdə konseptual səviyyəyə yüksələ bilməmiş, kitablar qəliz dildə yazılmış və ümumi dilçiliyin sahələri tam əhatə olunmamışdır. Azərbaycan dilçiliyində ümum- dilçilik problemləri sahəsindəki ilk sanballı elmi araşdır- malar Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının üzvü, Əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Afad Qurbanovun adı ilə bağlı- dır. O, ümumi dilçilik sahəsinə dair davamlı olaraq tədris proqramları, kitablar, dərsliklər, dərs vəsaitləri yazmışdır (“Ümumi dilçilik məsələləri” dərs vəsaiti [1972], “Dilçili- yin sistemi”, “Dilçiliyin tarixi” əsərləri [1976], “Ümumi dil- ÖN SÖZ Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 6 çilik” dərsliyi [1977], ikicildlik “Ümumi dilçilik” monoqra- fiyası [1989, 1993, 2004]). A.Qurbanovun 1977-ci ildə çap olunmuş “Ümumi dil- çilik” adlı dərsliyi Azərbaycanın pedaqoji təhsil müəssisələ- ri üçün milli zəmində yazılmış ilk dərslik kimi çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu əsər keçmiş SSRİ məkanında müs- bət əks-səda doğurmuşdur. Əsər Jdanov adına Leninqrad Dövlət Universitetinin professoru, ümumi dilçilik sahəsində görkəmli mütəxəssis professor V.Koduxov tərəfindən yük- sək qiymətləndirilərək, orada ümumdilçilik məsələlərinin tam əhatə olunduğu, müəllifin bir çox orijinal fikir və müla- hizələr söylədiyi qeyd edilmişdir. Bu, əslində, Afad Qurba- novun ilk kitabdan ümumi dilçilik sahəsində öz dəsti-xətti, elmi konsepsiyası olduğunun təsdiqi idi. Əsər uzun illərin sınağından uğurla çıxdıqdan sonra müəl- lif onun üzərində təkmilləşdirmə işi apararaq 1989 və 1993-cü illərdə dünya dilçiliyinin ən aktual problemlərini işıqlandıran 60 çap vərəqi həcmində ikicildlik fundamental “Ümumi dilçi- lik” dərsliyini nəşr etdirmişdir. Afad Qurbanovun ümumi dil- çiliyin bütün sahələrini əks etdirən bu əsəri Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrində 20 ildən artıq müddət ərzində istifadə olunan yeganə dərslik olaraq qalmaqdadır. A.Qurbanov həmin dərsliyində dilçilik elminin ya- ranması və inkişaf tarixi, nəzəri dilçiliyin əsas şöbələri – fonetika, leksikologiya, frazeologiya, semasiologiya, ono- malogiya, etimologiya, sözyaratma, habelə morfologiya və sintaksis haqqında ümumi dilçilik aspektində bəhs etmiş, tətbiqi dilçiliyin əsas şöbələri, qrafika, orfoqrafiya, orfo- epiya, leksikoqrafiya, tərcüməşünaslıq haqqında məlumat vermişdir. İkicildlik “Ümumi dilçilik” əsərində A.Qurbanov ümum dilçilik problemlərindən olan dünya dillərinin ge- nealoji bölgüsündə özünəməxsus bir mövqe tutaraq dünya Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 7 dillərinin təsnifinə dair yeni bölgü vermişdir. Onun Altay dilləri ailəsi haqqındakı təsnifi bir sıra cəhətlərinə görə dün- yada yeni, orijinal bölgü hesab olunur. Müəllifin yaradıcı- lığında Altay dilləri ailəsində türk dillərinin mövqeyi yeni istiqamətdə aydınlaşdırılır və ilk dəfə 20-yə qədər dil ailəsi haqqında sistemli elmi məlumat verilir. Ümumiyyətlə, onun bu dil ailəsinin türk dilləri, monqol dilləri, mancur dilləri, tunqus dilləri qruplarından və yapon, koreya dillərindən ibarət olmasını göstərməsi elmi cəhətdən yenilikdir. Eyni zamanda, dilçilik üçün ən çətin və maraqlı prob- lemlərdən olan dünya dilçiliyinin inkişaf tarixinin dövrləş- dirilməsi yeni aspektdə verilmiş və inandırıcı təsnifat irəli sürülərək dövrləşdirmə düzgün şəkildə əsaslandırılmışdır. Bununla yanaşı, türk dilləri qrupunun yarımqrupları- nın dəqiqləşdirilməsində də müəyyən faydalı mülahizə və konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. Müəllif dilçilik elminin yaranması və inkişafı tarixindən yazaraq qədim Hind, Çin, Yunan, Roma dilçiliyi ilə yanaşı, haqlı olaraq, rus müəllif- lərinin nüfuz edə bilmədikləri Şərq dilçiliyindən, onun Xə- lil ibn Əhməd əl-Fərahidi, Sibaveyhi, Əbu Əli ibn Sina kimi nümayəndələrdən bəhs etmişdir. A.Qurbanovun orta əsr dilçiləri sırasında Mahmud Kaşqarlıya geniş yer verməsi və onu türk dilçisi hesab etməsi təqdirəlayirdir. A.Qurbanovun orijinal mövqeyi onda özünü göstərir ki, bir sıra alimlər ərəbcə yazdığı üçün M.Kaşqarlını ərəb dilçiliyi nümayəndəsi hesab etdikləri halda, o, Kaşqarlının türk oğlu olub, əsərlərini türk dillərinə həsr etdiyini göstərir. Müəllifin İntibah dövründə dilçiliyin inkişaf istiqamət- ləri haqqındakı üç bənddən ibarət mülahizəsi bəzi alimlə- rin fikrini alt-üst etmişdir. Belə ki, B.Qolovin “B Eвpone средние века не дали ничего нового в лингвистике” (“Avropada Orta əsrlərdə linqvistikada heç bir yenilik ol- mamışdır”) deyərək orta əsrlər və Renessans dövründə bir Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 8 neçə lüğətin adını çəkdiyi halda, Afad müəllim o dövrün dilçiliyi haqqında geniş və ətraflı məlumat vermişdir. Əsərdə qeyd olunmuş “Dil və düşüncə”, “Dil və nitq”, “Dil və norma”, “Dil və üslub”, “Dil və mədəniyyət”, “Dil və cəmiyyət”, “Dil və siyasət”, “Dil və kontakt”, “Dil və universallıq”, “Vahid ümumdünya dili”, “Dil tədqiqinin mər hələləri və metodları”, “Transkripsiya və transliterasi- ya problemləri” də yeni baxımdan şərh olunmuşdur. Müəllif dilin mənşəyi kimi vacib bir problemi kitabına daxil etmişdir. Hələ XIX əsrdə Paris Beynəlxalq Linqvistlər Cəmiyyəti belə hesab edirdi ki, dilin mənşəyi məsələsi izah- edilməzdir, buna görə də ona heç toxunmaq lazım deyil. Afad Qurbanov əsərində fransız dilçisi Vandriyesin və Amerika dilçisi Eduard Sepirin də dilin mənşəyi barəsindəki fikirlərini göstərərək cəsarətlə onlara qarşı çıxır və deyir: “Dilin mənşəyi məsələsinin dilçilikdən kənar məsələ olduğunu söyləyənlər, şübhəsiz ki, bu problemin son dərəcə çətin və çoxcəhətli ol- duğuna əsaslanmışlar. Dilin əmələ gəlməsi nə qədər çətin və mürəkkəb olsa da, bunu dilçiliyin problemləri sırasından xa- ricdə düşünmək olmaz. Çünki dil dilçilik elminin obyektidir. Dilin əmələ gəlməsinin tam həqiqi və elmi şərhi məhz müvafiq elmlərin qarşılıqlı tədqiqatları əsasında mümkün olacaqdır”. Bəhs etdiyimiz “Ümumi dilçilik” kitabı elm və təhsil sis- temimiz üçün nə qədər əhəmiyyətli olsa da, Afad müəllimi qane etməmişdi. Buna görə də müəllif həmin kitab üzərində yenidən işləyib həcmcə iki dəfə ondan böyük və sanballı bir əsər ortaya qoyaraq, onun 2004-cü ildə latın qrafikası ilə nəşr etdirilməsinə nail olmuşdur. Bu kitabda alimin apardığı bü- tün ümumdilçilik tədqiqatları öz əksini tapmışdır. A.Qurbanovun ali məktəblərdə tədris olunan bir çox dilçilik fənninin (ümumi dilçilik, türkoloji dilçilik, Azərbay- can nitq mədəniyyəti, bədii mətnin linqvistik təhlili, ono- malogiya və s.) müəyyənləşdirilib formalaşdırılmasında Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 9 müstəsna xidmətləri olmuşdur. O, ilk dəfə olaraq respublika ali məktəblərində tədris olunan dilçilik fənlərini qruplaşdır- mış və onların tədrisində bir sistem yaratmağa nail olmuş- dur. A.Qurbanov dilçilik fənlərini iki böyük qrupa ayırmış- dır: ümumdilçilik fənləri (ümumi dilçilik və dilçilik tarixi) və xüsusi dilçilik fənləri (tarixi-linqvistik fənlər, müasir dil fənləri, üslubi linqvistik fənlər, ortoloji linqvistik fənlər). Bununla yanaşı, A.Qurbanovun 1962-2009-cu illər ər- zində ali məktəblər üçün dilçiliyin müxtəlif sahələri ilə bağlı tərtib etdiyi tədris proqramları və çalışmalar xüsusilə diqqəti cəlb edir. Onun hazırladığı tədris proqramları və çalışma- lar Azərbaycan dilinin, türk dilçiliyinin və ümumi dilçiliyin müəyyən sistem və ardıcıllıqla, elmi əsaslarla öyrənilməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bu proqram və çalışmalardan ali məktəblərdə uzun illər geniş istifadə olunur, müəllimlər və tələbələr onlardan dəyərincə faydalanırlar. Həmin proqram- larda dilçiliyin tədrisi sahəsində mövcud olan dolaşıq, mü- bahisə doğuran məsələlər dürüstləşdirilmiş, onlara aydınlıq gətirilmişdir. Beləliklə, A.Qurbanovun 45 ildən artıq bir müd- dət ərzində ölkədə təhsilin, o cümlədən “Ümumi dilçilik” fənninin tədrisinin təşkilində böyük xidmətləri olmuşdur. “Ümumi dilçilik” əsərində dünya dilçiliyinə və türk dillərinin mövqeyinə dair yeni elmi konsepsiyalar irəli sü- rüldüyündən bu kitab türk, rus və ingilis dillərinə tərcümə olunmuş və xarici dilçi alimlərin, o cümlədən geniş oxucu kütləsinin böyük marağına səbəb olmuşdur. Afad Qurbanov ümumi dilçilik sahəsində əldə etdiyi elmi nailiyyətləri ilə Azərbaycan dilçiliyi ilə yanaşı, dünya dilçiliyinin və türkoloji dilçiliyin inkişafına öz tarixi töhfə- sini vermişdir. Yüklə 10,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|