22 Ноябрь 2007 г. Romani yazmağim barəDƏ

Qadın olsun ki, bayaqdan ona baxırdı… Məlum məsələydi, kürsüdə danışana baxmayıb, kimə baxacaqdı ki?.. Ürək döyüntüləri nizamını itirirdi. – …həmin o dövlətçilik baxımından. İstəyirəm, bunu hamı bilsin!.. Artıq belə qanunsuzluqlara yol verilməyəcək!..
Gözləri, ikinci cərgədə sırayla oturan qarayaylıqlı qadınların arasından, ona baxan bu şümal üzdən ayrılmaq istəmirdi. Sonra birdən-birə ona elə gəldi ki, bu qadını çoxdan, lap çoxdannan tanıyır. Axı bu qadını o, nə vaxt, harda görmüşdü?!. Bəlkə ölkədən getdiyi on beş il əvvəl, elə burda, həmin bu tövlə iyi verən salonda?.. Ya bəlkə yuxuda?.. – fikirləşdi və ürəyi düşdü. İçində – hansısa əlçatmaz dərinliklərində, nə vaxtsa, lap çoxdannan qaysaq bağlamış zədələrinin hansındasa, tumurcuğabənzər nə isə çırtladı elə bil... Bu çırtlamadan, matəm örtüklü zalın rəngi də dəyişdi.
–…hər birimiz bilməliyik. Bu, bizim qan yaddaşımızdı!..
Salondan gur alqışlar qopdu. Qadın da əl çaldı. İmkanı olsaydı, özü də əl də çalardı. Bu gözlənilməz görüşə… içində, gözlənilmədən çırtlayan həmin o bapbalaca, çəhrayı tumurcuğa.
– Sağ olun… – deyib əllərini yuxarı qaldırdı, kürsüdən çıxıb yerinə qayıda-qayıda qabaq cərgələrə nəzər saldı.
O, niyəsə əl çalmırdı… camaatla bir, ayaq üstə dayanıb qəhərli gözlərlə onun üzünə baxırdı…
Başı hərləndi… Səhnədən enib iri addımlarla salon boyu yeridi. Hə, elə bil onu yuxuda görmüşdü. Amma nə vaxt, hansı yuxuda?..
Mühafizəçilər, ətrafında toxunulmaz dəhliz yarada-yarada onunla bir irəliləyirdilər. İcra başçısı də irəlidə, yenə yanpörtü gedirdi:
– Şəhidlərin qohumları ilə görüşmək istəmirsiz, cənab General?!..
Camaat ayaq üstəydi deyə, cərgələr bir-birinə qarışmışdı…
– Mərhum leytenant Yusifovun anasıdı… - deyə başçı cərgələrdən birinin qarşısında ayaq saxladı.
Ağ saçlı qarı boynuna sarılıb səssiscə hönkürdü, dişsiz ağzını qulağına dirəyib astaca:
– Düzünü de, bala… Bütün bunlar sənin üçün idi?.. – dedi.
Qarını özündən kənarlaşdırdı, bədənini soyuq tər basdı...
– Düzünü de, mənim balam… Bütün bunlar nə üçün idi?.. – qarı ağlaya-ağlaya xırıldadı. – Qardaş da qardaşa əl qaldırarmı?!..
Başçının işarəsi ilə, qarını, qoluna girib ehmal-ehmal ha yanasa sürüdülər.
– Havalanıb yazıq… – başçı pərtliyini gizlədə-gizlədə, ağızucu dedi, sonra irəli keçib, növbəsini gözləyən yekəpər kişini təqdim etdi. – Bu kişinin də oğlu burda xidmətdə olub.
– Familiyam Salmanovdu. – kişi deyib, sinəsini qürurla qabağa verdi.
– Allah rəhmət eləsin. – dedi və gözünün ucuyla, görüşmək üçün növbəsini gözləyən Ona baxdı.
– Sercant Maisovun anası…
– Allah rəhmət eləsin.
– Bu böyük oğlum idi, yoldaş General. – kişi dedi - İndi bircə oğlum qalıb, o da işləmir. Güzəranımız ağırdı.
– Qeyd eləyin. – arxadakılara atdı və fikirləşdi ki, bu millət ölüsüylə də alver eləyir.
– Leytenant Ələsgərovun yoldaşıdı.
– Allah rəhmət eləsin.
– Polkovnik Seyidovun həyat yoldaşı…
Onun gözləri indi lap yaxındaydı. Dustaqxana qəfəsindən boylanan doğma adamın üzünü andırırdı…
«Sən kimsən?..» – yumşaq, soyuq qadın əli, əlinin içində əriyib bədəni boyu yayıla-yayıla, gözləriylə Ona – «Kimsən sən?..» - dedisə də qadından cavab gəlmədi.
Ovcunun, qadının yumşaq əlindən diksindiyini hiss edib əli buraxdı və mühafizəçilərin müşayiəti ilə addımlayıb zaldan çıxdı. Sonra maşın kortecinin yanında, onu ötürənlərlə vidalaş-vidalaşa, qulağına ha tərəfdənsə mərhum arvadının səsi dəydi. Arvadı, növbəti eşq macərasından xəbər tutanda sağlığında elədiyi kimi, yatağına dirsəklənib, heysiz əlləriylə saçlarını düzəldə-düzəldə:
– Qoy, heç olmasa, rahat ölüm… – dedi…
– Şəhərə neçə vaxta çatarıq?..
Qabaq oturacaqda, arxası pəncərəyə, köndələn oturmuş köməkçi, qəfil sualından diksinib nəyə görəsə bloknotunu vərəqlədi:
– 8-də çatarıq. Almaniya səfirinin qəbulunu sabaha, saat 5-ə keçirdim. Hərbi kollegiyanın iclasının vaxtı da, buna görə dəyişdirildi. – köməkçi dedi, sonra geyirə çönüb:
– Özünüzü necə hiss edirsiz?.. – soruşdu.
– Necə ki?.. – deyib maşının yan güzgüsündən üzünə baxdı.
Rəngi avazımışdı. Sağ gözü, sol gözünün sayıqlığına uyğun olmayan, qəribə sərxoşluqla süzülürdü. Yorğun gözlərinin dərinliyində qəribə işıltı əmələ gəlmişdi…
Köməkçi, ayağa qalxdığını görüb irəli sıçradı, kreslosunun başına keçirdiyi pencəyini tutmaq istədi:
– Lazım deyil, mən özüm… – dedi, sonra əllərini cibinə salıb güzgünün qabağına keçdi.
Dağınıq saçları, yaxası açıq köynəyi, qalstukunun boşalıb böyümüş düyünüylə, 60 – cı illərin hansısa amerika kino aktyorunu xatırladırdı…
Saçlarını geriyə hamarlayıb:
– Gələn var?.. – dedi.
– Hamı burdadı, cənab General.
– Dəvət olunanları soruşuram.
– Onlar da gəliblər.
Ürəyi atıldı:
– Hardadılar?..
– Aşağıda.
– Deyirəm, banket zalına keçirmisiniz, yoxsa…
– Xeyr, cənab General, hələ ki, vestibüldədirlər, sizi gözləyirlər.
Bir anlıq, banketə dəvət olunan qonaqlardan bir qədər kənarda, mərmər sütunların yanında, həmin qara, ipək paltarında dayanan həmin o qadını gördü… Qalstukunu çəkib düyününü bərkitdi:
– Zala keçirin, mən də gəlirəm… – dedi.
Banket zalının gur işığından, ilk əvvəl uzunsov stolun ətrafında dayananların üzlərini aydın görə bilmədi. Odu ki, aşağıdan yuxarı, hamıyla bir-bir əl tutub görüşə-görüşə stolu dövrə vurdu. Axırıncı adamla görüşüb yerinə keçdi.
O gəlməmişdi…
Ayağa qalxıb sakit səslə:
– Bir də hamınıza «xoş gəlmisiniz» deyirəm. – dedi, sonra stolun arxasında boş qalan iki kresloya baxa-baxa, həmin sakit səslə, tələsmədən, aramla, yenə, bir neçə ay bundan əvvəl, şəhərdən uzaq kazarmada tökülən günahsız qanın yerdə qalmayacağından, bu qanlı faciəni törədən səbəblərdən, ölkənin bu günkü vəziyyətdən, ümumxalq mənafeyi üçün görülməsi vacib olan işlərdən danışdi.
Uzun illərdən bəri, istənilən mövzuda saatlarla, çaşmadan, büdrəmədən, sözləri, mirvarini sapa yığan kimi, ardıcıl düzə-düzə söylədiyi nitqlər vaxtı, həm də dediklərinə dəxli olmayan hansısa ayrı mətləblərlə məşğul olmaq vərdişi onu, vəzifə başında işlədiyi uzun dövrlər bir çox qadalardan xilas eləmişdi. Bu dəfə isə, ölkə iqtisadiyyatının iflic vəziyyətindən danışıb ordu quruculuğuna keçəndə, birdən-birə necəsə, daha danışmaq istəmədiyini, danışmaq gücünü itirdiyini hiss etdi. Fikrini yarımçıq yekunlaşdırıb:
– Bu qədər. – dedi və yerinə əyləşdi.
Stolun ətrafındakılar bir müddət, sakit üzlərlə ona baxdılar. Elə bil təəccüblənməyə ürək eləmədılər.
– Buyurun, şam edək. – dedi və kreslosunun yanında, əlləri arxasında dayanıb onun buyruğunu gözləyən xidmətçiyə, badəsinə içki süzməyi işarə etdi, sonra dilinə heç nə vurmadan iki qurtum içib, çəngəl-bıçaqlarını tədricən, ehmal-ehmal işə salan qonaqlara baxdı, yarıciddi-yarızarafai:
– Bu gün nə isə gözümə az dəyirsiz. – dedi.
Qonaqlar əvvəl bir müddət çaşqın-çaşqın bir-birinə baxdılar, sonra kimsə stolun lap aşağı başından ayağa qalxıb nə ısə mızıldadı...
– Nə?.. – dedi və hiss elədi ki, hövsələsi daraldı. – Bərkdən danış, görüm nə deyirsən. – dedi.
Stolun sağ cinahında əyləşmiş çalsaçlı bir adam ayağa qalxıb, dərsə cavab verən kimi, əllərini arxasında çarpazladı:
– Leytenant Müslümovun atasıdı gəlməyib, ağır xəstədi. Oğlundan sonra lap düşüb, yazıq. – dedi. - Bir də, polkovnik Seyidovun yoldaşı gəlməyib. - deyib əyləşdi.
Üzünü yığıb, əsəbilikdən gicişən yanağını qaşıdı:
– O da xəstədi?..
– Yox, o, xəstə deyil. – kimsə dedi.
– Bəs niyə gəlməyib?.. – dedi və fikirləşdi ki, burda lap ağını çıxartdı, həm də çox gözəl bir şey alındı.
Qonaqlar yenə çaşqın-çaşqın bir-birinə baxıb çiynlərıni çəkdilər, gizli təlaşla:
– Bilmirik. – dedilər.

***

Otağına qayıdanda hiss elədi ki, başı hərlənir. Köməkçini dəhlizdəcə ixtisara salıb, üzünü geriyə çevirmədən:
– Gecən xeyrə qalsın. – dedi.
– Xeyrə qarşı, cənab General, sabah…
– On tamamda.
– Oldu. Sağ olun, cənab General.
Bir müddət də, mühafizəçilərin yumşaq xalçanın üstü ilə, səssiz addımlarla arxasınca gəldiyini hiss etdi, geriyə çönmədən onlara da:
– Gecəniz xeyrə qalsın. – dedisə də, arxasınca sürünən ayaq səsləri kəsilmədi.
Dayanıb geriyə çöndü, mühafizəçilərin, istidən tərləyib pörtmüş üzlərinə baxıb:
– Gecəniz xeyrə qalsın, uşaqlar. – dedi.
– Xeyrə qarşı, cənab General. - mühafizəçilər dedilər.
Çönüb otağına girdi. Bir müddət qapının o üzündən, öz aralarında astaca nə haqdasa danışa-danışa, o baş-bu başa var-gəl eləyən mühafizəçilərin səsləri eşidildi və kəsildi.
Soyunub ipək xalatını geydi, hamama keçib suyu açdı.
Soyuq su, üzünün, boynunun dərisini soyutduqca, yadına, bir vaxt səhərlər, bədəni havanın şaxtasından qızara-qızara bumbuz suya girib, nəfəsi daralanacan, az qala üfüqə qədər üzdüyü günləri düşdü. Birdən-birə içindən, o illərin ehtiras və çılğınlıqlar, qorxular və təhlükələr dolu, şipşirin, ecazkar havası keçib getdi…
Sonra hamamın, dəyirmi güzgüçündə, sulu saçlarını geriyə daraya-daraya diqqətlə üzünə, ipək xalatda cüssəsiz görünən bədəninə, gözlərinin içinə baxdı. Gözlərinin lap dərinliyində, yaddaşının ən toxunulmaz, ən gizli nöqtələrinə aparan namnazik, qaranlıq yolların başlanğıcları görünürdü…
Otağa keçib televizorun qarşısındakı kresloya oturdu, televizoru yandırıb mizin üstünə yığılan qəzetlərdən birini açdı.
Birinci səhifədə - onun, milli bayrağın önündə danışan yerdə şəkli və qəzetin qoşa səhifəsini tutan çıxışı dərc edilmişdi. Qəzeti, əlini darıxdırdığından, kənara atdı.
Televizorda «Xəbərlər» proqramının gecə buraxılışı gedirdi. Diktor, kazarma faciəsinin qurbanlarından danışırdı. Sonra ekranda, faciə qurbanlarının şəkilləri verildi. Şəkillərdən sonra ekranda diktorun üzü göründü. Diktor, tanış hüznlə:
- Bir neçə dəqiqədən sonra, həlak olanların yaxınları ilə görüşdən hazırlanmış
reportaja baxacaqsınız. – dedi.
Reportaj - onun iri addımlarla binaya daxil olmasından başladı. Üzü iri planda görünürdü. Sonra iri planda, ona qulaq asan insanların üzləri göründü. Oturanlar, qulaq asmaqdan çox, elə bil ona tamaşa edirdilər.
Kreslonun kürəkliyinə söykənib əllərini ovuşdurdu. Əlınin biri isti, o biri soyuq idi.
Televizorda, indi də üzüm tarlalarını göstərirdilər…
Bu həftə ərzində görəcəyi işləri, gedəcəyi yerləri, danışacağı adamları, söyləyəcəyi nitqləri yadına salıb ürəyini bulandırdı. Yorulmuşdu, nədi?.. Ya bəlkə rahatlıq istəyirdi?.. Daha doğrusu, rahatlıq istədiyini indi hiss eləyirdi. Sonra elə bil bunu kiməsə qudağına da pıçıldadı… Yoxsa qapı döyüldü?..
Qapını astaca tıqqıldadırdılar… Olsun ki, mühafizəçiləri idi. Dikəlib:
– Gəl. – dedi və fikirləşdi ki, onlar olsa…
Qapı astaca aralandı və aralıqdan, hərbi geyimli adamıniçəri boylanan başı göründü:
– Üzr istəyirəm, cənab General…
– Sən kimsən? – deyib ayağa qalxmaq istədi.
– Mən… – hərbçi içəri girib qapının ağzındaca dayandı – Selektorunuz cavab vermədi… Dedim, birdən nə isə olar, Allah eləməmiş. Mən - axşam növbəsinin rəisiyəm: Leytenant Heydərov:
– Nəyin axşam növbəsinin?..
– Qarovulun, cənab General. Gecə qarovulunun növbə rəisiyəm.
– Nə istəyirsən?..
– Sizi aşağıda bir qadın görmək istəyirdi, dedim istirahət edirsiz…
– Qadın?.. Nə qadın?!. – dedi və hiss elədi ki, ürəyi əsdi.
Növbə rəisi, ürəklənib bir addım da irəli gəldi:
– Familiyası Seyidovadır. Üstündə sənədi də var. Yoxladım. Deyir, siz dəvət eləmisiz, o isə gecikib, deyir… Bayaqkı qonaqlığa, deyir, gecikib. Üzrxahlıq eləyir…
Ayaqlarının altından dizləri ilə üzüyuxarı, soyuq gizilti yayıldı...
– Hardadı o?.. – deyib yenə ayağa qalxmaq istədisə, özünü zorla saxladı.
Növbə rəisi elə bil onu eşitmədi, fikri hardasa ayrı yerdə, mat - məəttəl üzünə baxdı.
– Deyirəm, o… qadın, hardadı?..
– Burda, aşağıdadı, cənab General.
– Burax, gəlsin.
– Hara, bura?..
– Bura.
– İndi gəlsin?..
Çönüb növbə rəisinin üzünə baxmaq istədisə də, növbə rəisi yoxa çıxmışdı.
Xalatını tələsik soyunub kənara tulladı, tələm-tələsik geyinə-geyinə fikirləşdi ki, banketə gəlməməyi, bəlkə elə buna görəydi?..
Qapı yenə astaca döyüldü.
– Buyurun… – deyəndə, o, artıq tarım geyimində, saçları səliqə ilə geriyə daranmış vəziyyətdə, kreslosunda oturmuşdu.
Qapı açıldı… və içəri hansısa uzaq illərin tanış, ecazkar qoxus doldu…
O, yenə həmin qara, ipək paltarında idi, içəri girib qapının ağzındaca ayaq saxladı, yanaqları qızara-qızara:
– Axşamınız xeyir. – dedi.
Ayağa qalxıb çəkisiz addımlarla Ona yaxınlaşdı:
– Axşamın xeyir. Buyur, keç. - dedi - İstədiyin yerdə əyləş. Özünü rahat hiss elə…
– Mən… - qadın həyəcanlı idi.
Bunu, hələ qapı təzəcə açılanda hiss eləmişdi.
– Gecikdiyimə görə üzr istəyirəm. – o, dedi və susub günahkar gözlərlə döşəməyə baxdı.
– Belə daha yaxşıdı. Yaxından tanış olarıq. – deyib susdu və hiss elədi ki, Ona deməyə sözü yoxdu… Ümumiyyətlə, bütün söz ehtiyatı harasa yoxa çıxıb. Odu ki, televizorun pultunu əlinə alıb düyməsini basdı və həmin dəqiqə də elədiyinə peşman oldu. Televizorun səsi, otağın gərginliyini bir az da artırırdı…
Ayağını dizinin üstə aşırıb qollarını qoltuqlarına saldı:
– Özünüzdən danışın. Danışın, necə yaşayırsız, nə kimi problemləriniz var, çətinlikləriniz nədi… - dedi və fikirləşdi ki, bu nə suallardı verir?.. Ümumiyyətlə, niyə özünü belə itirib? Qadın qəlblərinin ən incə, gözəgörünməz yollarını havadaca tutan, əhvalılarını, ovqatlarını gözlərinin rəngindən oxuyan o deyildi?..
Qadın dinməz-söyləməz, döşəmədə tutduğu hansısa nöqtəyə baxa-baxa, elə bil ona nə isə deməyə hazırlaşırdı. Olsun ki, şəhid olmuş ərinə görə təqaüd, ya da ev almaq istəyini təqdim etməyin yollarını aryıb-axtarırdı. – fikirləşdi.
Uzun-uzadı pauzadan sonra qadın başını qaldırıb, gözlərini, o dəfəki kimi, gözünün içinə, ürəyinin başına sancdı və:
– Heç bir problem yoxdu. – dedi – Dəvətinizi alıb gəlməməyim, bir az yaxşı çıxmazdı. Odu ki, gəldim. Gəldim ki, öz minnətdarlığımı bildirəm. – dedi və ayağa qalxdı, elə bil yenə qızardı – Qayğınıza görə çox sağ olun.
Birdən-birə içində nə isə burxuldu elə bil. Ayağa qalxıb qadına yaxınlaşdı, əlini əllərinə alıb yumşaq –yumşaq sıxa-sıxa:
– Borcumuzdu. – dedi.
Qadının əli isti və yumşaq idi. Başı hərləndi… Əli necəsə, öz-özünə, qadının belinə dolandı, üzü üzünə toxundu, dodaqları qulağında gəzdi...
– Sən kimsən?.. – qadının qulağına pıçıldadı.
Qadın tərpənmirdi… üzünü, onun boynunda gizlədib, balaca dovşan kimi asta-asta nəfəs alırdı... Sonra nə oldusa, dodaqlarını onun qulağına yaxınlaşdırıb pıçıltıyla:
– İş başa çatıb daha… – dedi. – Ordan bütün şəhər, bütün ölkə görünür… Dəniz də görünür… Dənizin ləpələri də, içindəki balıqlar da… Balıqların qarnındakılar da…
Qadının dodaqları elə qaynar idi, az qalırdı qulağını yandıra… Sərxoş əllərlə qadını özündən ayırıb, keyimiş dilini ağzının içində zorla hərlədə-hərlədə.:
– Nə deyirsən?… - dedi - Nə dəniz, hansı balıqlar?..
Sonra qəfildən beynində elə bil ildırım çaxdı… Ya ildırım çöldə çaxdı?!.. Otağın işığı da sönüb-yandı…
– Sən nəyi deyirsən?.. – qadının qollarından tutub silkələdi. – Nə demək istəyirsən?..
– Yaxşı bilirsən nəyi deyirəm. – qadının üzü dəyişmişdi, bayaqkı məsum sifətindən əlamət qalmamışdı.
Qadın düz deyirdi… - fikirləşdi - bilirdi o, nəyi deyir.
Çöldə ildırım çaxdı… İldırım həm də elə bil, qadının qapqara, iri bəbəklərində çaxdı…
Yuxudan, şimşəyin səsinə ayıldı…
…Verilişləri başa çatmış ekranın ağ-qara nöqtələri, xırda həşərat yığnağı kimi, qaynaşırdı…. Səhərə az qalırdı…
** *

Nazirlər Kabinetinin nəhəng iclas zalı, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin və İcra aparatının, hürkmüş üzlü işçiləriylə dolu idi.

– …Bununla bağlı, əgər yadınızdadırsa, bir neçə ay bundan əvvəl, həmin bu salonda deyilmişdi. Nəticə göz qabağındadı. Hələ onda demişdik ki, bu gün respublika büdcəsinin əsaslı bir hissəsini, məhz bu sahələrdən gələn gəlir doldurur. Onu da demişdik ki, yığımı düzgün təşkil olunmadığından, çox hissəsi yağışın, günün altında tələf olan bu məhsulu yoldan ötənlər, qonşu respublikaların işgüzar təsərrüfatçıları daşıyıb aparırlar… – baş nazir aramla danışırdı.
Baş nazir elə danışırdı, elə bil üzümçülüyün və tütünçülüyün tələf olmasından həqiqətən narahat idi.
…Gecəki yuxusunun vahiməsi hələ də canındaydı. Qadının şümal belinin istisi hələ də ovcunun içindəydi…
Bu, nə idisə, yaddaşının örtülü hissələrindən süzülüb gələn bir şey idi. Bu barədə hardansa bu yaxınlarda, hansısa qəzetdə də oxumuşdu. Həmin o məqalədə, insanın şüuraltı yaddaşına daxil olub, orda bir sıra əməliyyatlar aparan professor haqqında da yazılmışdı.
– …onda biz təcili surətdə aparatın bir neçə məsul işçisini o rayonlara ezam etdik, onlara, işlərini məhz bu istiqamətdə qurmağı tövsiyə etdik. Bununla yanaşı, bu yaxınlarda biz, məhsul yığımının təşkili haqqında müvafiq qərar qəbul etdik. Bəs bütün bunlar nə üçün idi?.. – baş nazir get-gedə elə bil coşurdu.
…Hardansa uğultu səsi gəldi... Elə bil hardasa yaxınlıqda yeri eşirdilər...
– Bu nə səsdi belə?.. – sağ tərəfində oturan müşavirdən soruşdu.
– Nə səs?.. – müşavir onun qəfil sualından diksinib ətrafına baxdı.
– Səsi eşitmirsən?.. Elə bil yeri eşirlər.
Müşavir hansısa yaxınlıqlara diqqət kəsilib:
– Xeyr məncə… – dedi, sonra hər ehtimala qarşı, başını bir də sağa-sola çevirə-çevirə, dediyi uğultunu tutmağa çalışdı, sonra ona sarı əyilib:
– Mən eşitmirəm, zat aliləri. Heç nə eşitmirəm. – dedi.
Baş nazir sözünü yekunlaşdırıb yerinə qayıdandan sonra, ayağa qalxıb ləng addımlarla kürsüyə sarı yeridi. Salona ölüm sükutu çökdü.
Kürsüyə keçib yarıqaranlıq zala baxdı.
– Bayaqdan hamınıza qulaq asıram və təəccüb qalmışam. Bütün bunlara nə ad vermək olar?.. – qəfildən acıqlı səslə dedi və hiss elədi ki, heç cür, heç bir vəchlə əsəbiləşmir, harasa itirdiyi hirsınin, acığının ucundan tutub özünə sarı çəkə bilmir. – Bu vaxta qədər nə ilə məşğulsuz, deyə bilərsiz?.. Əgər ölkənin belə ağır məqamında da heç nə eləmək istəmirsinizsə, buna həvəsiniz, daxili ehtiyacınız yoxdursa, onda niyə o kabinetlərdə oturursunuz?..
Qabaq cərgədə oturan nazirlər onun bu sözündən diksinib, necəsə bir-birinə sıxıldılar.
– Yığışdırın, bu hərc-mərcliyi!.. Bu da sizin üçün o «Azadlıq» partiyasının qurub düzəltdiyi qurama hökümət deyil!.. …Yenə elə bil hardasa yeri eşməyə başladılar... Hardasa yox, lap yaxında, budu burda, kürsünün altında. Sonra necəsə qəfildən yereşən qurğunun uğultu dolu titrəyişini düz ayağının altında hiss elədi… alnına soyuq tər gəldi…
– Nə qədər olar bu vecsizlik?.. İndi ki, biz, kiminsə, hansı dövlətinsə qoltuğuna desığınmamışıq?!.. Heç kimin buyruğuyla yox, özümüzə görə, xalqımıza, vətənimizə görə çalışırıq?!.. Əgər bu ağır vəziyyətdə yaşayan xalqınıza bu gün də kömək əlinizi uzatmaq istəmirsınizsə, onda siz kimə və nəyə lazımsız?..
İclas iştirakçıları elə oturmuşdular, elə bil onun dediklərini eşitmirdilər, fikirləri nə isə ayrı yerdə idi bil… Ya bu, ona elə gəldi?!.. Qabaq cərgələrdə oturan baş nazirin iki müavini, bir az arxada əyləşən kənd təsərrüfatı naziri də, bayaqkı ifadəsiz üzlərlə ona elə baxırdılar, elə bil söhbət - hava məlumatlarından gedirdi.
Çıxışının təsirini artırmaq üçün işə saldığı əlləri də, dediklərinə tabe olmurdu, yöndəmsiz hərəkətlərlə havada oynayıb, danışmağa həvəssizliyini nümayiş etdirə-etdirə, dəqiqədə bir kürsünün məhəccərinə düşürdü. Odu ki, əllərini arxasında çarpazladı.
- Bu sözlər ilk növbədə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin rəhbərliyinə – mənim, çox böyük ümidlərlə təyin etdiyim nazirə aiddi…
Nazirin üzünün, bu sözdən sonra da, bircə əzələsinin belə tərpənmədiyini, gözlərini belə qırpmadan, həmin bivec ifadəylə aşağıdan-yuxarı üzünə baxmağına davam etdiyini öz gözləriylə gördü… Sonra elə bil nazir, oturduğu cərgənin söykənəcəyə yayxanıb, qəribə, ədəbaz baxışlarla yanındakılara baxdı… və bundan sonra nazirin yanında oturanlar da qarınlarını qabağa verib söykənəcəyə yayxandılar. Daha sonra nazir, gözü onun üzündə, ağzını iri-iri aça-aça əsnədi…
…Yereşənin uğultusu get-gedə elə bil artırdı... Ya bu, ona elə gəlirdi?!.. Ürəyi əsəbi-əsəbi döyündü… Sözünü yarımçıq kəsib zala baxdı.
Arxadakılar da söykənəcəyə yayxanıb, dünyadan bezmiş üzlərlə ona baxırdılar... Bütün zal söykənəcəyə yayxanmışdı… hətta səhnədə – rəyasət stolunun arxasında oturanlar da… Hamı, gözü onda, kürsünün altını döşəmənin o biri üzündən qazıyan qurğunun apardığı «əməliyata» diqqət kəsilmişdi... Hamı hər şeyi bilirdi… «Qəzəbli» nitqinin saxtalığını, nə vaxtsa, necəsə, hardasa itirdiyi – qəzəbini, qapqara kinini, olmaya-olmaya, süni şəkildə yaratmaq istədiyini, bütün zal başa düşmüşdü... odu ki, əllərini qoltuqlarına vurub, söykənəcəklərə yayxanıb, səbrlə bütün bu tamaşanın nə ilə bitəcəyini gözləyirdilər…
Dəhşətdən qulaqları uğuldadı... Sözünü yekunlaşdırıb yerinə qayıtdı. Dizləri əsirdi...
Uğultu kəsmişdi.
- Nə deyirsiz, bu günlük bitirək iclası?.. Yoruldunuz deyəsən… - sol tərəfində oturan baş nazir qulağına sarı əyilib pıçıldadı və cavab gözləmədən, səhnənin o başında kiməsə işarə elədi.
* * *

…Məqbərənin, adamboylu ağır qapıları kip bağlı idi... Qapıların qabağın

a, əlində, ucu süngülü silah, ayaqlarını çiyinləri bərabərində aralı qoyaraq dayanmış nəhəng cüssəli əsgərin üzünün bircə əzələsi belə tərpənmirdi.
Məqbərəni ziyarətə gələnlərin növbəsi tikilini, əjdaha quyruğu kimi dövrəyə almışdı. Soyuqdan büzüşmüş adamlar yorğun, narazı üzlərlə yerlərində vurnuxa-vurnuxa, itələşə-itələşə deyinirdilər.
– Elə bil ora girənin qarnını doyuracaqlar. – qabaqda dayananlardan kimsə deyib hikkəylə güldü.
– Di açın görək də. Biz görmüşük, fasilə mağazada olar, qastronomda olar. Fasilə vaxtı o, neyləyir axı?!.. Bəlkə durub çörək-zad yeyir?..
Növbəyə duranların nə hərəkətləri, nə atmacaları əscərin üzünün ifadəsini dəyişmədi. Əsgər elə bil ebonitdən idi.
Çox keçmədi ki, adamların arasından qəfildən kənara sıçrayan alçaqboy, arıq bir kişi əsgərlə üzbəüz dayanıb əllərini belinə vurdu:
– Karsan-nəsən?.. Bu boyda camaatı görmürsən?.. Görmürsən, yazıqlar soyuqdan gömgöy göyəriblər?.. İnsanda bir insaf olar, mürvət olar. Bax, görürsən, sözlərin özü də oxşardı: in-san, in-saf.
Sonra nə oldusa, növbə əhli, gizli əmr almış kimi, «ebonit əsgəri» əlləri üstə qaldırıb qışqırışa-qışqırışa, harasa üzüaşağı apardılar… və Məqbərənin ətrafı bomboş boşaldı.
Əllərini ciblərinə salıb Məqbərənin giriş qapılarına yaxınlaşdı, ağır bürünc qulpundan yapışıb özünə sarı çəkdisə də, qapılar açılmadı. Qapılar arxadan, yoğun kilidəbənzər nə iləsə möhkəm bağlanmışdı.
Üzünü, qapının arakəsməsinə söykəyib içəri baxdı…
İçəridən, hansısa ədəvanın qoxusunu andıran qəribə tüstü gəlirdi… Solğun şam işığının işıqlandırdığı yarıqaranlıq boşluqda uzunətəkli, qara əbalarda aramla o baş-bu başa gəzişə-gəzişə, öz aralarında xısın-xısın söhbətləşən adamları tanımadı. Sonra kiminsə gözü, qapının o üzündən, elə həmin arakəsmədən onun gözünə zilləndi və gözün sahibinin:
– Gəlmisən?.. – deyən qaynar pıçıltısı eşidildi.
– Hə. – o da niyəsə pıçıldadı.
Qapının ağır kilidi yerindən oynadı və qapılar cırıliıyla aralandı. Başında, uzunsov, ağ papaq, üzünətəkli əbasıyla onun qarşısına çıxan çalsaqqallı adam - keşiş İosif idi, onu içəri ötürüb qapını bağladı, kılidin ağır qırmağını yerinə oturtdu.
- Gəl… – keşiş İosif qəribə bir rahatlıqla dedi və xırda, yumşaq addımlarla Məqbərənin dərinliyinə sarı addımladı.
Keşişin ardınca yeriyə-yeriyə, ani tələskənliklə, bu xristian təriqətli din adamının bura necə, hardan gəlib düşdüyünü fikirləşdisə də, gözünün qabağına nədənsə, küknarlı, şaxtalı Moskvanın şəhəryanı bağ evlərin gəldi…
Məqbərənin, bürünc pyedestal qoyulmuş əsas zalı adamla dolu idi. Adamlar, məqbərənin naxışlı divarlarına, işləmələrlə dolu hündür tavanına tamaşa edə-edə, asta-asta gəzişir, zalın mərkəzi hissəsindəki pyedestalın önündə ayaq saxlayır, şəkil çəkdirirdilər.
Keşiş İosif də onu pyedestalın önünə gətirdi, pyedestalın üstünə qoyulmuş şəffaf qutunun qarşısında dayana-dayana bir neçə dəfə xaç çəkib ağzının içində eşidilməz dua oxudu və əllərini qarnının altında çarpazladı.
Zalın işığı zəif idi deyə, şəffaf qutunun içində uyuyanın üzü dəqiq görünmürdü. Əyilib baxmağa da ürək eləmədi. Odu ki, əllərıni arxasında çarpazlayıb, şüşə qutudakı mərhumun fəxri qarovulunda dayanan tək, matəm sükutuna daldı.