3 -berzah Aleminde Ruhların Birbirleriyle Münâsebetleri

2- Kabirde Suâl Keyfiyeti:

Kabir suâlinin keyfiyetinden kastımız, suâl es nasındaki ruh beden ilişkindir. Suâl yalnız ruha mı olacaktır? Ruh ve beden tekrar birleşerek ikisine birden mi olacaktır? Yoksa ruhsuz bedene mi suâl sorulacaktır?

Suâlden sonra hemen nimet ya da azap başlayacağı için, suâlde ruh beden ilişkisini açıklamakla, azap ve nimet esnasındaki ruh beden ilişkisine, yani azap ve nim­etin de ruhî mi, yoksa bedenî mi olduğuna ışık tutmuş olacağız.

Burada birkaç görüş karşımıza çıkmaktadır:

a) Bedenlerden ayrılan ruhların artık bir daha ne kabirde, ne de kıyamette bedenlerine dönmeyeceği ve ölümder sonraki ahvâlin sadece ruhî olacağı fikri. Haşr-ı cismâniyi (âhiretteki ikinci hayat için olan dirilmenin ci­simle olacağını) kabul etmeyen İslâm Filozofları bu görüştedirler. ¹⁰⁷

b) Ölümle bedenlerinden ayrılan ruhların kabirde değil de, ancak ikinci sûra üfürüldükten sonra mahşerde toplanmak için tekrar cesetlerine gireceğini savunanlara göre de kabir hayatı sadece ruhî olacaktır; ceset diriltilmeyecektir. İbn Hazm el-Endulusî ile İbn Hübeyre ve bir kısım âlimler bu fikri savunurlar.

c) Bazılarına göre ise yine ruh cesede girmemekle be­raber, suâl ruhsuz cesede olacaktır ve ruhsuz olan ce­sette Allah suâllere cevap verme kudretini yaratacaktır.

d) Ehl-i Sünnet âlemlerinin çoğunun (cumhuru­nun) görüşüne göre ölü, suâli anlayacak ve cevap verme­ye güç yetirecek ve yine kabirdeki azabın acısını, nime­tin de zevkini duyacak kadar bir hayat ile diriltilir. Kur'an-ı Kerimde:

"Muhakkak Allah kabirlerde olan (kimse)leri diriltecektir.” ¹⁰⁸ buyurulmuştur ki, kabirdekileri kıyamet günü diriltmeye kadir olan Allah Tealâ, pekala onları suâl, ceza ve nimet için de, bunları hissede­cek derecede bir hayat ile, kabilerinde diriltmeye de kadirdir.

Kabirde ölünün diriltileceğini söyleyenler de, ruhun tekrar bedene iadesi hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bazıları, ruh tamamen cesede reddolunur ve öyle diriltilir derlerken, bazı âlimler de bunun tam hayat olmadığı için, ruhun, yemeyi, içmeyi ve ihtiyarî fiilen gerektirecek şekilde tamamen değil de, kabir ahvâlini idrak edecek ve yaşayacak derecede iade edileceğini söylemişlerdir. Alim­lerden bir kısmı da kabirde suâl, nimet ve azabın olacağına iman etmeyi gerekli ve yeterli görerek, keyfiyetini, her şeyi en iyi şekilde bilen, Allah Tealâ'ya havale etmenin ve bu hususta görüş beyan etmemenin daha isabetli ola­cağı fikrini savunmuşlardır.

Ölüye ruhun tamamen iade edileceğini söyleyenler, bu husustaki hadislerde anlatılanlar ve haberlerde gelen­ler ile delil getirmektedirler. İbn Mes'ud (r) dan (v. 32/652) tahric edilmiş olan bir haberde İbn Mes'ud, ruhun cesetten çıkışını ve kabre girişini anlattıktan sonra:

"Kabre konulunca oturtulur ve ruh getirilip içine konur..." ¹⁰⁹ demiştir. Cevhere şerhinde, Allah Tealâ'nın ölüye kabirde ruhunu tamamen iade etliğine inanmanın gerekli olduğu belirtilerek bunun hadislerin zahirinden anlaşılan manâ ve cumhurun görüşü olduğu ifade edilmektedir. ¹¹⁰ İmam Suyûtî de bir beytinde aynı şeyi söylemiştir.¹¹¹

İki maddî hayat, dünya hayatı ile mahşerden sonra­ki âhiret hayatı, arasındaki berzah hayatının sadece ruh­lar tarafından yaşanacağını söyleyenler, bu hususta bazı aklî ve naklî delillerle görüşlerini delillendirmektedirler:

İbn Hazin, kabirdeki hayatın, suâl, azap ve nimetin cesetle birlikte ruha olacağını kubal etmenin, cesedi yakılan, yırtıcı hayvanlar tarafından yenen veya türlü sebeplerle kabre konmayanların kabir hayatını idrak et­meyecekleri anlamına geleceğini belirterek, cesedi yakılıp kül olanın ruhunun cesedine girmesinin imkânsız olduğunu söylemektedir.¹¹²

Aslında burada dünya ölçüleriyle ve dünyadakilere kıyaslanarak, dünya ötesi, âhiretin ilk konağı olan kabir âlemi için hüküm verilmektedir. Burada aklın ortaya koy­acağı imkânsızlık, dünya hayatına kıyasla olduğu için yanlış ve hatalı olabilir. Kaldı ki Allah Tealâ, cesedi ortada olmayan, parçalanıp dağılmış, yahut yanıp kül olmuş olanların cesetlerine de ruhlarını iade ederek kabir hayatını yaşatmağa kadirdir. "Rabbin dilediğini ya­ratır.¹¹³ ve "...Allah dilediğini yapar."¹¹⁴ âyetlerinde de ifade edildiği gibi.

Bunların naklî delillerine gelince:

Onlar, ruhun ka­birde bedene iade edileceğini ve bunun akabinde ölünün oturtularak sorguya çekileceğini bildiren hadislerin zayıf olduklarını iddia ederek, Rasulullah (sav) den ruhların suâl esnasında cesetlerine iadesine dair hiç bir sahih haberin gelmediğini söylerler. Ve Mü'min Suresi'nin:

"Ey Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün, iki defa da dirilttin." ¹¹⁵ âyeündeki iki ölümden birincisi, dünyaya gelmeden önceki durum, ikincisi de dünya hayatının sonundaki ölümdür. İki diriltmenin de biri dünya hayatı, biri de mahşerdeki diriltmedir, diyorlar. Gerçi âyet-i kerimeyi bu şekilde tefsir eden müfessirler varsa da,¹¹⁶ birinci ölümün dünya hayatının sonundaki, ikincisinin ise kabirdeki di­rilmeden sonra, birinci sûra üfürüldüğü zaman olacağını belirtip, âyet-i kerimeyi kabir hayatını ve kabirdeki diril­meyi isbât edecek şekilde tefsir edenler daha çoktur. ¹¹⁷

Bu âyet-i kerime her iki şekilde de tefsir edilmiştir. Ancak dünya hayatından önceki duruma "öldürme", dünyaya gelişe de "diriltme" tabirinin kullanılışı pek yaygın olmadığı için, ikinci tefsir daha makul olsa gerekir. Bu izaha göre, birinci öldürme, dünya hayatının sonun­da, ikincisi de kabir hayatının sonundadır. Çünkü daha önce bir hayat yaşanmalıdır ki "öldürme" tabiri kul­lanılsın. İki diriltmenin de birincisi kabirde, ikincisi de kıyametin kopuşundan sonra mahşerdedir.

Cumhur-u ulemâya muhalefet eden bu görüş sahip­leri ruhun cesetten ayrı muştaki! bir varlığa sahip oluşu ile ve Rasulullah (sav) in Miraçta peygamberlerin cesetleriyle değil de ruhlarıyla karşılaştığı ve yine Hz. Adem'in sağında ve solunda bir takım ruhlar gördüğünü bildiren haberlerle de delil getiriyorlar.¹¹⁸

İmamul-Harameyn el-Cüveynî (v. 478-1085): "Üm­metin selefi, kabir azabını isbâtta, kabirlerinde ölülerin diriltilmesinde ve ruhlarının cesetlerine reddolunmasında ittifak etmişlerdir." demiştir.¹¹⁹ Selefin, Allah ve Rasülünden gelen her şeyi, te'vilsiz olarak ve üzerinde akıl yürütmeksizin tam bir teslimiyetle, olduğu gibi kabul et­meleri İmâmu'l-Haremeyn'i doğrulamaktadır.

Çünkü bu husustaki hadis-i şerlilerden bazılarında ruhun cesede iade edileceği açıkça zikredildiği gibi,¹²⁰ bu hadislerin çoğunda ölünün, kendisini kabre koyanların geri dönüşlerinde ayak seslerini işiteceği,¹²¹ oturtulacağı ¹²² da zikredilmektedir. Rasulullah (sav) ile Hz. Ömer arasında geçen konuşmada Peygamber Efendimiz, kabir suâli esnasında kişinin aklının kendisiyle beraber ola­cağım belirtmiştir. ¹²³ Ebû Süfyan'dan (v. 31/651) hasen bir isnâdla tahric edilen bir diğer hadiste ise mezarında otur­tulan ölünün uykudan uyanmış gibi gözlerini sileceği ve: "Bırakın beni namaz kılayım." diyeceği haber veriliyor.¹²⁴

Bütün bunlar ve ölünün bağırdığına, konuştuğuna ve işittiğine delâlet eden haberlerin hepsi, ölünün kab­rinde aklı, şuuru ve duyulan salim olarak diriltileceğine delâlet etmektedir. Rasulullah (sav in Bedir'de öldürülen müşriklere hitabettiğini bildiren sahih hadisler de buna delildir ki, Rasulullah (sav) orada ölülerin işitmeyeceğini sanan ve:

"Hiç ölüler işitir mi?" diye soranlara:

"Söylediklerimi onlar sizden daha iyi işitiyorlar, an­cak cevap vermeye güç yetiremezler." buyurmuştur.¹²⁵

Ölünün verilen selâmı işitmesi, ki işitmeyecek olsa, kabristana varınca selâm vermek meşru olmazdı. Çünkü idrâki olmayana selâm vermek abestir ve iade etmesi (alması) da, idrak sahibi olduğuna delildir. Rasulullah (sav), kendilerine selâm veren kimsenin selâmını almak için, Allah Tealâ'nın ölünün ruhunu iade edeceğini söylemişlerdir.¹²⁶

Hadis-i Şeriflerde bildirilen bütün bu hususların yalnız ruh ile olmayacağını, zira bedenin sıfatlarından olan pek çok şeyin zikredildiğini belirten İmam Sübkî, peygamberlerin diri olduklarına dâir açtığı fasılda, bütün bu fiil ve idrâklerin cesetle birlikte olması gerektiğini be­lirtmektedir. Ama bunun dünyadaki cesetli hayata teşbihi ve onunla mukayesesinin doğru olmadığını da ilave et­mektedir. ¹²⁷ öyle anlaşilıyorki, mes'elenin en güzel izah şekli, Allah'ın kudreti açısından ele almışıdır.

Bilâl'den rivayet edilen bir hadisinde Rasulullah (sav):

"Muhakkak ruhlarınızı Allah kabzeder ve dile­diği zaman onu size geri verir." buyurmuştur.” ¹²⁸ Câbir b. Abdillah'dan gelen hadiste ise Câbir, Rasulullah'ın şöyle dediğini işittiğini söylemiştir:

"Her kul kabrinde, ne üzere ölmüşse öyle diriltilir; mü'min imanı üzere, münafık da nifakı üzere."¹²⁹ Bu son hadiste, kişinin kabrinde diriltileceği açıkça zikredilmiştir.

Kabirde suâl esnasında ruhun reddolunacağını söyleyen âlimlerden bazıları, suâlden sonra ruhun tekrar, azap ya da nimet olunacağı Cennet veya Cehennem'e (Siccin'e) döneceğini belirtmişlerdir. ¹³⁰

Bu esnada kabirde kalan, yahut çürüyüp toprak olan bedenleriyle de irtibatları, bedene girme şekliyle değil de, bir ilgi ve irtibat olarak devam edecektir. Nitekim Suyûtî'nin nakline göre, Beyhakî'nin hasen bir senetle İbn Abbas'dan rivayet ettiği bir hadis-i şerifte de Rasulul­lah (sav), kabrinde sorguya çekildikten sonra iyi cevap veren mü'minin kabrinin gözünün gördüğü kadar genişletileceğini ve ruhunun da mü'minlerin ruhlarıyla birlikte olacağını (mü'min ruhlarına kavuşturulacağını) haber vermiştir. ¹³¹

Beyhakî; "Rasulullah (sav) in sünnetinde ruhun bedene iade olunduğuna nass vardır." diyerek Berâ b. Azib'den gelen uzun hadisi zikreder ki,” ¹³² selef-i kiram bu hususta icma etmişlerdir. Haleften (sonraki âlimlerden) kabir hayatına kail olanlar ise, keyfiyeti hususunda ihti­laf etmişlerdir. Ama yine onların da ekserisi ruhun cesede iade olunduğu görüşündedirler. Bir kısmı ise ruhun ce­sede en düşük seviyede, ölüde nimetin lezzetini ve azabın elemini hissettirecek bir hayat meydana getirecek kadar, bir ilgisi olduğunu söylemiştir. ¹³³ İbnü'l-Hümâm (v. 861/ 1457) da ölünün kabrinde nimetin lezzetini, azabın elemini idrak etmesi ve kabir suâline cevap vermesinin, bede­nine ruhunun tamamen iade ve idhal olunmasını gerek­tirmeyeceğini, belki ruhun bedenine en az taalluku ve be­dende bir nevi hayatın meydana gelmesinin suâllere cevap vermede ve lezzetle elemi idrak etmede yeterli olacağını söylemiştir. Ve berzah ahvâli ile dünya ahvâlinin aynen mukayese edilmesinin mümkün olmayacağına dikkat çekmiştir.¹³⁴

Gerek sırf ruha, gerekse sırf cesede ya da ruh ve ce­sede birlikte suâl sormak, nimet ve azap vermenin hepsi, Allah'ın kudreti önünde mümkün olmakla ve kabir suâli, nimeti ve azabının hak ve gerçek olduğuna inanıp keyfiye­ti Allah'a bırakmak en iyi yol olmakla beraber; yapılan izahların en makulü, hadislerdeki ifadeleri de kapsaması ve akla da yatkın olması sebebiyle, ruhun cesede, oradaki ahvâli idrak edecek kadar bir canlılık kazandırması (taalluku) şeklindeki olsa gerek. Nitekim âlimlerden bazıları bu hakikati:

"Sorgu, suâli anlayacak ve cevap verebilecek kadar ruhu cesedine iade olunur, " ¹³⁵ diye dile getirmişlerdir. İsterse bu hayat, onların dağılmış, yakılmış parçalarına, isterse bunlardan sadece bir parçaya iade edilmiş olsun.¹³⁶

Böylece âlimler: "...İsterse parçalarından birine..." kaydını koymakla, kabre konmayan ve çeşitli yollarla ce­sedi ortadan kalkmış olanların da bu hayatı yaşamasını aklen imkân dahiline sokmuşlardır.

İmam Gazzâlî, ruhun kabirde bedenle aralarındaki bu yarım birleşmeyi -çünkü tam birleşme olsa bedene dünyadaki gibi hareket ve canlılık kazandırması gerekir­miş uykusuna yatan sineğe benzeterek, tıpkı sineğin yazın canlılık kazandığı gibi, mahşerde insan ruhunun da be­dene tam olarak bitişip bedenî haşrin gerçekleşeceğini söyler. ¹³⁷ Teşbih, pek isabetli olmamakla birlikte, ruhun bedenle olan ilgisinin dünyadakine benzemediğini ifade etmektedir. Dünyada ruh bedene daha sıkı bağlı olduğu için hep maddî kanunlar dairesinde yaşar. Kabirde ruhun bedenle olan ilişkisi, dünyadakine nisbetle çok azdır. Bu sebeple ruh cennet nimetleri içinde sefa sürerken beden de, ruhun kendisiyle olan ilgisi sebebiyle bundan lezzet duymakta; ruh siccinde azap görürken de yine bu ilgi sebebiyle beden de acı duymaktadır.

Bu konuda fikir yürüten âlimlerin hemen hemen hepsi kabir hayatını uykuya teşbih etmişler, insanın rüyadaki ahvâlini de kabir ahvâline benzetmişlerdir. Uyuyan bir kimsenin uykusunda gördükleriyle sevinç ve elem duyması ve yanındakilerin bundan hiç haberdar olamaması, hepimizin yakinen bildiği bir realitedir. Aynı şekilde biz müşahede edemesek bile, kabirdekilerin de tıpkı uykudakiler gibi, sorguya çekilmesi, nimet ve azap-duyması bir vakıadır ki, bunlardan hiç birisini, duyu­larıınızla idrak edemiyoruz diye inkâr etmek akıllılık değildir. Çünkü insana verilmiş olan görme duyusu sınırlıdır. Ancak görme sınırları içine giren şeyleri ve görme şartları uygun olduğu zaman görebilir. Meselâ, herkesin varlığını tereddütsüz kabul etliği havayı görme duyumuz­la göremiyoruz. Yine aklımızı, ruhumuzu, zihnimizi göremiyoruz; ama bunların varlığını, var olduklarını biliy­oruz. Göremeyişimizin sebebi ise, bunların bizim görme duyumuzun sınırları dışında oluşudur. Yine içerisinde görebildiğimiz bir sürü eşya bulunan bir odada karanlıkta hiçbir şey göremeyiz. Bu, odada hiçbir şey olmadığı ma­nasına gelmez. Yahut göremiyoruz diye odadaki eşyaların varlığını inkâr etmemizi gerektirmez. Çünkü görme şartlarından olan ışık olmadığı için göremiyoruz.

İşle kabir ahvâli de böyledir. Allah Teâlâ bu ahvâli müşahede etmekten -kendi dilediği kimseler müstesnâ-bir hikmet için insanların duyularını alakoydu ve bu hal­leri onlara gizli tuttu. Bütün bu ahvâl âlem-i melekûttandır ki, dünya için verilmiş olan duyulara melekût âlemine ait işleri idrak etme gücü verilmemiştir.

O halde duyularla idrak edilen âlem dışındaki bu ahvâle dair Peygamber (sav) den gelenleri olduğu gibi ka­bul etmek gerekir. Hadislerde cesetle birlikte yapılabilecek şeyler geldiğine göre, kabir âleminde cesetle ruhun birbir­leriyle ilişkileri olduğunu kabul etmekten başka çare kalınıyor. Nitekim cumhur-u ulemâ, ya tamamen, yahut da kısmen ruhun bedene iade edilip, bedenle ruha birlikte suâl sorulacağını açıkça söylemişlerdir.¹³⁸

Yine dünyadaki olaylardan kalp sektesi geçirenin durumunu da kabirdekine teşbih edebiliriz. Zira kalp sek­tesi geçiren kişiyi, aslında o ölü olmadığı halde, biz onda hayat eseri göremiyor ve ölü zannediyoruz. Dünyada madde âleminde cereyan eden ve dünya hayatı yaşayan bir kimsenin hayatını hissetmekten âciz olan in­sanoğlu, nasıl olur da bu âciz haliyle dünya sonrası haki­katleri müşahede edemiyorum diye inkâr eder. ¹³⁹

Ashab-ı kiram, Rasulullah (sav) in yanında iken ona Cebrail (a.s) gelip vahiy getiriyor, onlar ise, Cebrail'i görmeden, geldiğini Peygamber (sav) söyleyince inanıyorlardı. Yine Rasulullah (sav) Cibril'in sözünü işittiği halde, yanındakiler işitmiyorlardı.¹⁴⁰ Eğer bir kimse, biz ölüyü gördüğümüz halde, Münker ve Nekir'i göremiyoruz. Suâl sorarlarken seslerini duyamıyoruz. Ölünün de onlara ce­vap verirken sesini duyamıyoruz, diyecek olursa ve bu sebeple inkâr ederse, şüphesiz bu söz, Hz. Peygamber (sav) in Cibril'i görüp sesini duyduğunu da inkârı gerektirir ki, bu apaçık inkâr ve küfürdür. Yüce Allah, kimde görme ve işitme kudreti yaratırsa o görür, yaratmadığı da göremez, duyamaz. ¹⁴¹

Ölünün azap sesini ve suâlleri Allah Tealâ'nın bize işittirmemesi, imtihan icabıdır. Rasulullah (sav), kabirde azap çekenin sesini, insan ve cinlerden başka her şeyin duyduğunu ve ölülerimizi defnetmememizden korkmasa, insanlara da işittirmesi için Allah'a dua edeceğini söylemiştir.

Bütün bu ahvâli bizden gizli tutan, Cenab-ı Hak'ktır. İşittiklerimizi işittirmeye kadir olan Allah, işitmediklerimizi işittrmemeye kadir olamaz mı hiç?¹⁴²

Aslında dünyadan sonraki hayat hakkında bize bil­dirilen şeyler, dünyada bildiğimiz olaylarla ve eşyalarla anlatılmıştır ki, biz anlayalım diye. Aksi halde görmediği miz ve müşahede etmediğimiz o âlem hakkında bilgi sahi­bi olamazdık. Çünkü insanoğlu bilmediği şeyleri duyunca bildiklerine benzeterek zihninde canlandırır ve öyle kav­rar. Ahiret ahvâli ve ölümden sonraki haller, künhü haki katı üzere olduğu gibi bilinemezse de, dünyada herşeyin bir misâli vardır.¹⁴³ Dünyadakilere benzeterek Allah ve Rasulü anlatmışlardır ki, bu hususlarla ilgili nasslarda gele­ni, olduğu gibi kabul ederiz. Dünyadakine her yönden benzetmeye ve aynısı olduğunu iddia etmeye de da kalkışmayız.

Kabirde ruhun bedene dönüp bedene hayat verme­sini, hayat için bedenin tam ve sağlam olmasını (bünyeyi) şart koşan filzoflar, aklen imkânsız görmüşlerdir.¹⁴⁴ Bu hataya düşmelerine sebep, ölüm ötesini dünya ile mukay­ese etmeleridir. Dünyada hayat için bünye şart olduğundan böyle bir neticeye varmışlardır ki, bunun yanlış bir kıyaslama olacağına yukarıda değinilmişti.

Kısacası, ister ruhun dönüşüyle, isterse ruhun taallukuyla olsun, kabirde ölüye o ahvâli idrak edecek dere­cede duyulan ve bir nevi hayat verilir. Bununla suâl, azap ve nimeti idrak eder.¹⁴⁵ Ehl-i Sünnet, böyle bir hayatın ölüde meydana getirileceğinde ittifak etmişlerdir.¹⁴⁶ Bu hayatın ruhî veya hem ruhî hem de bedenî olması aklen caiz ve mümkündür. Aklen caiz ve mümkün olan şeyler ise, şeriatte reddedilmemiştir. Ve bu iki görüş de alimler tarafından savunulmuştur.¹⁴⁷ Ancak hadislerde bildirilen durumlar, bedeni de hatırlattığı için, hem ruhi, hem de bedenî olduğu görüşü, nassların zahirine de uygun düştüğü için daha isabetli olsa gerekir.

Ehl-i Sünnet âlimlerinden bazıları ise ahvâl-i ber­zahı tasdik ve imanın vâcib olduğunu belirterek, keyfîyetiyle meşgul olmayı hoş görmemiş, keyfiyetinin bilgisini Cenâb-ı Hakk'a havale etmişlerdir. Dinde anlaşılması ko­lay olmayan şeylerin gizli tarafının ilmini Allah'a havale etmek selefin âdetlerindendir.¹⁴⁸

Şüphesiz her şeyi en iyi bilen Allah'tır. Kabir hayatının keyfiyyetini de... ¹⁴⁹