A. ÖZel eğİTİme giRİŞ 2 Özel Eğitim Nedir? 2

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN HEDEFLERİ

-Yeni davranışlar kazandırmak

-İstendik davranışları arttırmak

-Uygun olmayan davranışları önlemek, azaltmak ve ortadan kaldırmak

-Davranış değişikliklerinin genellenmesini ve kalıcılığını sağlamak 

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ

Uygulamalı davranış analizine dayalı öğretim yöntemleri genel olarak iki grupta toplanabilir:

1. Davranış sorunlarıyla başa çıkmaya yönelik yöntemler

2. Beceri öğretimine yönelik yöntemler 

Davranış Sorunlarıyla Başa Çıkmaya Yönelik Yöntemler: Gelişimsel yetersizliği olan çocuklarda ortaya çıkan davranış sorunlarıyla başetmede uygulamalı davranış analizine dayalı çeşitli yöntemler yöntemler (ayrımlı pekiştirme, vb.) kullanılmaktadır. Hangi yöntemin, nasıl kullanılacağı yapılan davranış değiştirme planı doğrultusunda ortaya konmaktadır. 

Davranış Değiştirme Planı

• 
  Hedef davranışı belirleme
  
• 
  Kayıt
  
• 
  Davranış değişikliğini planlama ve uygulama
  
• 
  Davranış değiştirme planını değerlendirme 
  

Davranış Sorunu/Hedef Davranış /Davranış Sorunu Nedir?

Davranış Sorunu: Çocuğun kendisine ve/veya çevresine zarar veren davranışlar. Sosyal uyumu güçleştiren davranışlar. Yeni beceri öğrenmelerini güçleştiren davranışlar. Var olan becerilerini kullanmalarını engelleyen davranışlar. 

Hedef Davranış/Davranış Sorunu-devam Davranış sorunlarının olası nedenleri: Sosyal ilgi ve dikkat çekme. Nesne elde etme. İstenmeyen etkinlikten, ortamdan kaçma. Duyusal uyaran elde etme 

Hedef Davranış/Davranış Sorunu, Hedef davranışların belirlenmesi ve tanımlanması, Davranışsal amaç yazma Hedef Davranış: Sosyal önemi olan, işlevsel, önkoşul olan ve değiştirilmesi hedeflenen davranış. Değişmesi durumunda çocuğun ve/veya çevresindeki kişilerin yaşamını kolaylaştıracak, yaşam kalitesini yükseltecek davranış.

Gözlem-ABC kaydı: En çok bilgi sağlayan teknik. Pek çok davranış sorunu arasından bir hedef davranış belirlemek ya da belirlenmiş bir hedef davranışa yönelik detaylı bilgi edinmek. Davranış ve davranışla ilişkili olabilecek davranış öncesi ve sonrası çevresel olayları belirlemek. Davranışı ortaya çıkaran olası nedenleri/sonuçları ortaya çıkarmak 

Bir başka deyişle ABC kaydı sonucunda; Çocuk bu davranışı neden yapıyor? Çocuğun kazancı nedir? Dikkat çekmeye mi çalışıyor, zevk mi alıyor, vb. belirlenecektir. Nedeni bulduktan sonra bu nedenle ilişkili bir yöntem uygulanmalıdır 

Davranıştan önceki ve sonraki tüm uyaranlar (çocuk ve diğerlerinin) gözlenir ve yazılır. En az 10, en fazla 30 dakikalık 2-3 oturum gözlem yapılır. Kayıt sırasında davranışların süre, sıklık ve şiddeti de not edilmelidir. Bu gözlemler ABC fomuna işlenir.

Bu gözlemlerin amacı hedef davranışı belirlemeye yönelik olabildiği gibi, belirlenmiş hedef davranışa yönelik de olabilir. Birden çok hedef davranış belirlenirse ve bunlar üzerinde aynı anda çalışılamayacaksa, sosyal açıdan öncelikli davranış hedef davranış olarak belirlenir. 

Ayrıca, başlangıçta daha kolay başedilebileceği düşünülen davranışa öncelik verilebilir. Bunların dışında, diğer davranışlar için önkoşul niteliği taşıyan, maliyet açısından uygun olan, birey ve çevresindekilerin yaşam kalitesini artıracak davranış hedef davranış olarak seçilebilir. 

Bir başka deyişle hedef davranış; işlevsel mi? pekiştireç sağlayıcı mı? önkoşul niteliği sağlıyor mu? yaşam kalitesini arttırıyor mu? bağımsız yaşama katkı sağlıyor mu? yaşa uygun mu? öğrenme ve diğerleriyle ilişkileri kolaylaştırıyor mu? 

Örnek ABC Kaydı

Gözlem tarihi:

Öğrenci ad-soyad:

Gözlemci ad-soyad:

Gözlem başlama ve bitiş zamanı:

Davranış Öncesi Uyaran: Anne telefonda konuşuyor.

Davranış: A. legoyu annesine attı.

Davranış Sonrası Uyaran: Anne telefonu kapatıp, A.’nın yanına gitti. 

Davranışa Zemin Hazırlayan Durumlar: Bu forma davranışa zemin hazırlayan uyaranlarda yazılabilir. Davranış öncesi ve sonrası uyaranlar dışında davranışın ortaya çıkmasına zemin hazırlayan durumlarda söz konusu olabilir. Örneğin, çocuk o gün hasta olduğu için davranış sorunu sergiliyor olabilir. Dolayısıyla bu tür durumlarda gözlenerek not edilmelidir. 

Hedef Davranış Tanımı-Amaç Yazma

Hedef davranış belirlendikten sonra hedef davranış tanımlanarak amaç yazılmalıdır.

Davranışsal amaç yazma:

1. Gözlenebilir ve ölçülebilir terimler,

2. Okuyan herkes aynı davranışı anlayacağı şekilde açık ve net bir ifade kullanımı. 

Davranış değiştirme planında yer alan amaçlarda dört öğe yer almalıdır:

-Birey: Çocuğun adı

-Davranış: Gözlenebilir, ölçülebilir ve net bir şekilde yazılan hedef davranış (saldırgan davranışlar?-arkadaşına vurmama?)

-Koşullar: Hedef davranışın meydana geleceği ortam, zaman, nasıl gerçekleşeceği. 

-Ölçüt: Ölçüt yazarken iki etmen göz önünde bulundurulmalıdır.

1) Ölçüt hedef davranışın özelliğine göre farklı şekillerde ifade edilebilir. Ölçütler, davranışın süresini, sıklığını, doğru tepki yüzdesin, davranışın basamaklarını içerecek şekilde yazılabilir.

2) Çocuğun yaşı dikkate alınmalıdır. 

Ayrıca, amaç yazarken azaltılmak istenen uygun olmayan davranışlar ilgili değil de, artırılmak istenen uygun davranışa yönelik amaç yazılabilir. 

Gözlem ve Kayıt Yapma

Hedef davranış tanımlanarak amaç yazıldıktan sonra, davranış değiştirme planını uygularken ve uygulama sonrasında davranış değişikliklerini belirlemek için hedef davranış gözlenir ve kayıt edilir. Bu kayıtlara başlanırken hedef davranışa yönelik tekrar ABC kaydı yapılabilir (davranışın işlevi, olası neden-sonuç ilişkileri saptanmamışsa). İşlevsel Değerlendirme-işlevsel analiz (A.Ü. s. 45, işlevsel değerlendirme kitabı) 

Uygulamacılar tarafından en sık kullanılan davranış kayıt teknikleri nelerdir?

-ABC kaydı

-Kalıcı ürün kaydı

-Olay kaydı

-Kontrollü olay kaydı

-Süre kaydı

-Zaman aralığı kaydı

-Anlık zaman örneklemi ile kayıt 

ABC Kaydı,Kalıcı Ürün kaydı: Kalıcı ürünleri olan akademik davranışlarda bu ürünler kaydedilebilmektedir. Örneğin, öğrencinin haftalık matematik testindeki doğru sayıları kaydedilebilir. 

Olay Kaydı: Hedef davranışın kaç kez meydana geldiği kaydedilir. Hedef davranış: El kaldırma, vurma gibi başlangıç ve bitişi belli olan bir davranış olmalıdır, sallanma gibi çok sık meydana gelen bir davranış olmamalıdır, sınıfta gezinme gibi çok uzun sürede ya da farklılaşan sürelerde gerçekleşmemelidir 

Olay kaydı için bazı durumlarda hedef davranışın ortaya çıkması için ön uyaran verilmesine ihtiyaç duyulabilir (kontrollü olay kaydı). Örneğin, öğrencinin parmak kaldırma davranışının ortaya çıkması için öğretmen ders süresince hedef öğrenciye 10 tane soru sorabilir. Bu soruların hangilerine parmak kaldırarak cevap verdiğini kaydedebilir. 

Her gün aynı zaman diliminde gözlem yapmak. Gözlem süresi eşitse (her gün 15 dk.) gözlem süresince oluşan davranışın sayısı yazılır. Gözlem süresi değişkense tepki oranı hesaplanır. Tepki Oranı= davranış sayısı/gözlem süresi 

Süre Kaydı: Hedef davranışın ne kadar süreyle oluştuğunu bilmenin daha önemli olduğu durumlarda kullanılır. Örneğin, parmak emme davranışı günde bir kez gerçekleşebilir ancak davranışın süresi çok uzun olabilir. Hedef davranışın oluşma süresini azaltmak ya da arttırmak amaçlandığında tercih edilmektedir. 

Hedef davranışın başlangıç ve bitiş zamanı kaydedilerek, davranışın süresi hesaplanır. Kronometre kullanılabilir. Özellikle sınıf ortamında süre kaydını yapmak zor olabileceğinde alternatif olarak zaman aralığı kaydı kullanılabilir. Gözlem süreleri eşitse tepki süreleri doğrudan yazılır. Eşit değilse tepki oranı=tepki süresi/gözlem süresi 

Bekleme Süresi Kaydı: Bir uyaranla davranışın başlaması veya tamamlanması arasında geçen sürenin belirlenmesi önemli olduğunda kullanılabilir. Örnek: “yerine otur” yönergesi verildikten sonra öğrencinin yerine oturması arasında geçen süre kaydedilir. 

Zaman Aralığı Kaydı: Hedef davranışın başlangıç ve bitişi kesin olarak belirlenemediğinde ve oluşum süreleri farklılaştığında işlevsel olarak kullanılmaktadır. Gözlem süresi kısa zaman aralıklarına bölünür ve hedef davranışın belirlenen zaman aralığı içinde meydana gelip gelmediği işaretlenir. 

Gözlem süresi kısa aralıklara bölünür. Örneğin 10 sn. Hedef davranış belirlenen tüm zaman aralığında oluşursa kaydedilir (Bütüncül zaman aralığı). Davranış olduğundan az görünür, dolayısıyla artırılmak istenen davranışlar için önerilir. Ya da, davranış o zaman aralığında kısa bir an bile görülse kaydedilir (parçalı zaman aralığı). Davranış olduğundan fazla görünür, dolayısıyla azaltılmak istenen davranışlar için önerilir. Ya da 10 sn.’nin sonunda hedef davranış oluşursa kaydedilir (Anlık zaman aralığı). Gözlem aralığından önce davranış yapılırsa aralık yeniden başlatılabilir. 

Anlık zaman örneklemi: Gözlem süresi 1-10 dk.’lık zaman aralıklarına bölünür (2 dk.’dan büyük olması önerilir). Davranış o aralığın sonunda gerçekleşirse “var” olarak kaydedilir. Birden fazla davranış aynı anda kaydedilebilir. Süre-sıklık bilgisi vermez. Sıklıkla, gözlük takma yazma gibi süreklilik gerektiren davranışlar için uygundur. 

Kalıcı ürün kaydı: Bazı davranışlar kalıcı ürünler vermektedir. Bu davranışların kendilerini değil, verdikleri ürünleri ölçebiliriz. Hesaplamalar neyi kaydettiğimize bağlı olarak değişir. 

Gözlemciler Arası Güvenirlik: İki bağımsız gözlemcinin birbirlerinden bağımsız ancak eşzamanlı olarak aynı davranışa ilişkin veri toplaması ve bu verilerin birbirleri ile tutarlığına gözlemciler arası güvenirlik denilmektedir. 

Davranış Değişikliğini Planlama, Uygulama ve Etkililiğini Değerlendirme : Öğrencinin hedef davranışı belirlenip, gerekli kayıtlar yapılarak hedef davranışa ilişkin performans düzeyi ve olası nedenler belirlendikten sonra davranış değiştirme yöntemleri seçilir ve uygulanır. Davranış değiştirme planının etkililiği uygulama öncesi ve uygulama sonrasında hedef davranışın gerçekleşme düzeyine bakılarak belirlenir. 

Yöntemler

-Uygun davranışların arttırılmasına yönelik yöntemler

-Uygun olmayan davranışların azaltılmasına yönelik yöntemler