A zərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti Niyazi Əlikram oğlu Həsənov Bİznesin strateji İdarə ediLMƏSİ (Dərslik)

9.3. Altrnativ strategiyaların nəticələri

Ümumiyyətlə, hipotetik olaraq alternativ strategiyaların nəticələrini gələcəkdə iş strategiyasını təmin etmədiyindən, ibtidai və son alınan hesabatların göstəriciləri onu deməyə əsas verir ki, tez - tez olmayan daha yaxşı işlənmiş hələ gələcəkdə iki dəfə də o işlədikdə nəticəli ola bilər məntiqi ilə yanaşılması daha məqsədəuyğun hesab edilməlidir.

Bu proses dövründə çoxlu günahlar ola bilər, məsələn, ticarət prosesini dayandırmaq və limit sifarişinin istifadə olunduğunun hesab edilməsidir. Bəzi hallarda, xüsusilə də iki ayı birdən itirmək, üst və cüt olan EUR / USD aşağı tərəfində də kəskin hərəkətlər etsək olar. Düzgün yerləşdirilmiş vəsaitlərə sifariş verməklə itkilərin azaldılması mümkündür.

Ümumiyyətlə, anlayış baxımından bütün uzunmüddətli işlər gəlirli iş kimi görünə bilər və biz bu strategiyaları real ticarət istifadəsi üçün vəd edə bilərik. Hazırkı dövrdə Yunanıstanda vəziyyətlə bağlı Avro bölgəsi narahat idi və burada təsvir edilən alternativ ticarət strategiyalarının istifadəçiləri bir zamanlar yaxşı gəlir əldə edə bilirdilər.

Bəşəriyyəti ən çox narahat edən faktorlardan biri qlobal böhranlardır ki, müxtəlif zamanlarda həyəcan dalğaları keçir. Dövlətlər və siyasətçilər, alimlər, yeni nəsil liderləri davamlı inkişafı üçün böhranları aradan qaldırmaq üçün yeni daha mütərəqqi yollar axtarırlar. Lakin bu problemi həll etmək üçün BMT-nin uzunmüddətli strategiyasının olmasına baxmayaraq yenə də dünyada humanitar fəlakətlər baş verir.

Azərbaycanın və digər ölkələrin tanınmış iqtisadçı alimləri və dünyada onların həmkarları qlobal böhranlara sivilizasiyalar baxımından yanaşaraq 20 inkişaf etmiş ölkənin vasitəsilə aradan qaldırmaq məqsədilə yollar arayaraq, təbii sərvətlərin və cəmiyyətin inkişaf dərəcəsindən asılı olaraq digər ölkələrə yardım formasını təklif edirlər.

Onlar cari böhranın xarakterini və mədəniyyət dəyişikliklərini super uzun sivilizasiya dövrünə görə bağlamışlar və bunu əsaslandırmışlar. Çünki, belə böhran əleyhinə siyasət yeni mütərəqqi yanaşmalar tələb edir.

Təklif edilən alternativ strategiyaların əsas istiqamətləri və xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarət ola bilər. Köhnəlmiş istehsalın əvəz olunması müddətini sürətləndirmək üçün, ilk növbədə, mədəniyyət istiqamətindən yanaşma, humanist sferanın getdikcə parazitar sənaye mədəniyyətindən ayırmaq, insan mərkəzdə olmaqla, cəmiyyətin və təbiətin ahəngdar inkişafını təmin etmək daha önəmlidir. Bu sivilizasiyanın genotipi bütün komponentlərinin bir radikal çevrilişini tələb edir. Bunlar, əsasən təbii, ekoloji, sosial, demoqrafik, texnoloji, iqtisadi, sosial, mədəni və geosiyasi məsələlərdir. Yarım tədbirlər əsasında, radikal transformasiya olmalıdır ki, köhnəlmiş sistemlərin lazımi istiqamətdə və səmərəlilik baxımından qismən yaxşılaşdırılması üçün heç vaxt məhdudlaşdırıla bilməz.

Bilmək lazımdır ki, istənilən böhran, özlüyündə bitməyəcək, bu baxımdan elementar bazar mexanizminin mütərəqqi köməyinə əsaslanmaq lazımdır. Belə məqamlarda yavaş yol yalnız ziddiyyətin dərinləşməsinə gətirib çıxara bilər və bu da insanlığı fəlakətə gətirib çıxara bilər. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin qlobal olması, uzunmüddətli, elmi və konsaltinq baxımından siyasi yönümlü və balanslı radikal olaraq yenidən qurulması lazımdır. Bu strategiyanın təşkilatçısı və həyata keçirilməsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatına həvalə olunmalı və onun inkişaf təşəbbüskarı müasir sivilizasiyaların bütün liderlərinə təqdim olunmalıdır.

Digər bir məsələ, bu strategiyaların həyata keçirilməsi üçün bütün sağlam ictimai qüvvələrin birləşməsi, sivilizasiyalar və millətlərin, sosial siniflərin və nəsillərin zəruri tərəfdaşlığı əsasında birləşməsi lazımdır. Qlobal dünyada yaşayan yeni nəsillər onlardan asılı olmayan yeni çətinliklərlə üzləşirlər. Gözə görünməyən artan risklər və təhlükələr belə əməkdaşlığın beynəlxalq və ictimai münasibətlərin əsas prinsipi olmasını tələb edir.

Alimlərin nəticələri əsasında verilən təklif və tövsiyələrə baxmayaraq yalnız onların dedikləri baş vermir. 2006-cı ildə BMT-nin mənzil-qərargahında təqdim olunan nəzəriyyə, tarixi və sivilizasiyaların gələcək inkişafı baxımından, monoqrafiya formasında bir sıra beynəlxalq fondlarda nəşr edilərək təqdim edilmişdir. Qlobal proqnozlar, sivilizasiyaların tərəfdaşlığına əsaslanan, qlobal davamlı inkişaf üçün alimlərin uzunmüddətli strategiyasının beynəlxalq birlik əsasında hesabat formasında hazırlanmış və 2009-cu ildə BMT-nin mənzil-qərargahına təqdim olunmuş və müzakirə edilmişdir. 2050-ci ilədək, “Mədəniyyətlərin gələcəyi" konsepsiya tərtib edilərək BMT-nin mənzil-qərargahında dəyirmi masada müzakirə edilmişdir və Davamlı İnkişaf üzrə BMT Konfranslarında 20-lik ölkələrin mədəniyyət forumunda təqdim edilməsi tövsiyyə edilmişdir.

Alimlərin təklif etdikləri alternativ strategiyalar hələ də çox az dünya liderləri tərəfindən qəbul edildiyi başa düşülür. Lakin böhranların kəskinləşməsi, dərinləşməsi və üstəgəl ziddiyyətlərin, nəsillərin liderlərinin dəyişməsi və davam edən prosesdən çıxılmış nəticələrə əsasən, elm ictimaiyyətinin səsinə qulaq asmaq lazımdır. Eyni zamanda, durmadan yeni yanaşmalar axtarmaq, əlbəttə, günün tələbidir. Daha çox sivilizasiyaların gələcəkdə ən aktual məsələlərdə alimlərin alternativ mövqeylərini ifadə edən yanaşmaların, gec-tez dünya liderləri tərəfindən qəbul ediləcəyinə ümid edirik.

Bu baxımdan, Azərbaycan Respublikasının alternativ strategiyalarının təhlili təxminən aşağıdakı kimidir: 

Real mövcud olan mövqeyi hansı ki, müstəqilliyin bu illər ərzində Azərbaycanın müasir və inkişaf etmiş, eyni zamanda, şərəfli bir yol keçməsidir. 1990-ci ildə, ölkəni dərin böhran dalğası bürümüşdü, sosial ictimai-siyasi sistemi və sosialist sovet birliyi kimi nəhəng bir dövlətin dağılması baş verdiyindən, digər post-sovet ölkələri ilə yanaşı, Azərbaycanı da siyasi xaos dalğası bürümüşdü, iqtisadiyyat iflic vəziyyətinə düşmüşdü. Ölkədə vəziyyət ifrat dərəcədə ağırlaşmışdı və belə bir vəziyyətdə müharibə başladı ki, erməni millətçilərinin işğalçılıq siyasəti və həyata keçirdikləri soyqırım və təcavüz, respublikanın ərazisinin 20 faizinin işğalı nəticəsində evlərindən bir milyondan çox azərbaycanlı qovuldu. Ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında ötən əsrin 90-cı illərindən ölkəmizi tədricən bərpa və mühüm məsələləri həll etmək üçün cəsarətli addımlar atdı. İlk olaraq dövlət müstəqilliyinin təmin olunması üçün hərbi müqavimət gücü təmin olundu və ölkədə siyasi sabitlik yaradılması istiqamətində tədbirlər həyata keçrilməyə başlandı. Təsirli makroiqtisadi tarazlıq yaradıldı və siyasi problemlərin həllinə başlandı və böyük bir qətiyyətlə hiperinflyasiya şəraitində çətin olan sosial məsələlərin həlli üçün tədbirlər görülməyə başlandı.

O dövrdə Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarının maraqlarına xidmət edən karbohidrogen ehtiyatlarının istifadəsi iqtisadi islahatlar üçün zəmin oldu və bu da “Əsrin müqaviləsinin” imzalanmasına gətirib çıxardı ki, islahatların miqyası genişləndi. Elə həmin dövrdə Sovet dövründən qalma inzibati-amirlik nəzarət metodunu ləğv etmək üçün yeni dəyişikliklərin əsası qoyuldu, torpaq islahatları yeni mülkiyyət formalarının yaradılmasına, bazar iqtisadi sisteminə keçid dövlətdə özəlləşdirmənin formalaşmasına yönəldilmiş siyasət aparmağa vadar etdi.

Bu baxımdan, ölkədə gedən islahatların sürəti 2000-ci illərdə daha da dərinləşdi və geniş miqyas almağa başladı. İslahatlar əsasında yaranmış imkanlar, sosial-iqtisadi tərəqqi üçün inkişaf yolu açaraq və yüksək səviyyədə şirkətlərin artırılması üçün şərait yarandı. Ölkədə müasir meyarlara uyğun əhəmiyyətli addımların atılması investisiya mühitinin yaxşılaşdırılmasına səbəb oldu. İstehsal və təbii ehtiyatların ixracının artması ilə iqtisadi artım tempinə yeni təkan verdi. Hətta, 2009-cu ildə qeyd alınan qlobal iqtisadi böhran zamanı, Azərbaycan iqtisadiyyatı artım tempi ilə seçilmişdi.

Bu siyasət neft gəlirlərinin artırılması istiqamətində ciddi nəticələrə gətirib çıxardı ki, bu da qeyri-neft sektorunun inkişafına şərait yaratdı. Getdikcə orta illik göstəriciləri bu sektorda inkişafa uğur gətirmiş artım tempi təxminən 11 faiz təşkil etmişdir. Bu baxımdan, 2011-ci ildə ÜDM-in 2003-cü illə müqayisədə üç dəfə artması, 2011-ci ilin sonunda isə Azərbaycanda 70 faizdən çox əlavə dəyər yaradılması, dövlət kimi öz mövqeyini Cənubi Qafqazda gücləndirməsi və regionda lider olması, yeni və alternativ strategiyaların nəticəsi idi. Ölkənin strateji valyuta ehtiyatlarının dəfələrlə artması islahatlar aparmağa kömək etdi və xarici borcdan aslılığı azaltdı.

Bununla yanaşı, yeni istehsal sahələrinin açılması və ya yenilərinin yaradılması neft sektorunun inkişafını görünməmiş miqyasa çatması, innovativ məhsulların istehsal, nəqliyyat və kommunal infrastrukturun yaradılması, o cümlədən, müasir biznesin sosial infrastrukturunun, bu dövr ərzində təhsil, səhiyyə, idman, polad emalı sahələri üzrə yeni şirkətlərin yaradılması və tikintisi bütövlükdə ölkənin dinamik və davamlı tərəqqisinə şərait yaratdı. Bu illər ərzində Azərbaycanda məhsul istehsalı dəfələrlə artmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, səmərəli sosial problemlərin sistemli həllində böyük irəliləyiş, sosial rifahın yaxşılaşdırılması istiqamətinə uyğun olaraq ən yaxşı formada yenidən qurulub və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmışdır. Yeni pensiya sistemi fəaliyyətə başlamış və ünvanlı sosial yardım üçün təminatlı və inkişaf sistemləri sosial müavinətlər yaradılmışdır. Sosial siyasətlə əlaqədar yoxsulluq səviyyəsinin dəfələrlə aşağı salınmasına nail olunmuşdur. Əməkhaqqları və pensiyalar dəfələrlə artırılmışdır. İqtisadi potensialın artması ictimai sağlamlığın qorunması, sağlamlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yarandığından, problemlərin həlli ardıcıl oldu. Son illər ərzində səhiyyə büdcəsinə ayrılan vəsaitlər dəfələrlə çoxalmış və yeni tibb müəssisələrinin tikilməsi və ya təmir olunması prosesinin durmadan getməsi, əksəriyyətinin bütün ölkənin regionlarında yerləşməsi tibbin müasir texnologiya və avadanlıqlarla təchiz olunması ilə müşaiyət edilir.

Aparılan mühüm tədbirlər əhalinin sağlamlığını qorumaq üçün həyata keçirilmiş tədbirlər, tibbi xidmətin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, yoluxucu xəstəliklərə qarşı mübarizədə əhəmiyyətli irəliləyişlər olmuşdur. Bu sahə bir prioritet kimi praktiki olaraq daim diqqət mərkəzində saxlanılması öz əhəmiyyətli nəticələrini vermişdir.

Təhsil sahəsində aparılan strategiya son illərdə əhəmiyyətli avanslara baxmayaraq, birbaşa məqsədi sosial - iqtisadi siyasətlə bağlı ölkənin müasirləş­mə­sinə xidmət etmişdir. Bu müddət ərzində büdcə dəfələrlə artmış və ölkənin modernləşdirilməsi üçün əhəmiyyətli addımlar atıldığı üçün təkmilləşdirilmiş təlim mühitinin nəticəsində bir çox tələbələr yaxşı şəraitdə təhsil almaq imkanı qazanmışlar. Həyata keçirilən əhəmiyyətli addımlar və yeni strategiyaların tətbiqi istiqamətində islahatlar Azərbaycanda təhsilin yenilənməsinə və Avropa təhsil məkanına inteqrasiyaya yönəldilmişdir. Bununla yanaşı, Azərbaycan təhsili üzrə "Dövlət Proqramı" çərçivəsində Dövlət Neft Fondunun maliyyə hesabına önəmli tədbirlər həyata keçrilmişdir. Xarici ölkələrdə təhsil almaq üçün gənclərin göndərilməsi bu günə qədər xüsusi proqramlar və digər şəxsi təşəbbüslər sayəsində Azərbaycan gənclərinin dünyanın aparıcı universitetlərində təhsil alması mümkün olmuşdur.

Təhsilin informasiyalaşdırılması sahəsində əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə olunması və hər şagirdə bir kompyuter devizi çox əhəmiyyətlidir. "Xalq kompyuteri" layihəsi çərçivəsində bir çox müəllimə kompyuter verilmiş, məktəb­lərin İnternetə qoşulması, pedaqoji və texniki heyət müvafiq təlimlərdə olmuş və İKT bacarıqları artırılmışdır. Məktəblərdə 20 müxtəlif fənlər üzrə elektron resurslardan istifadə edərək təşəbbüslər hazırlanmış və istifadə edilmişdir. Ölkənin sosial və iqtisadi sahələrində uğurlar əldə edilmişdir. Azərbaycan iqtisadiy­yatının inkişafı hesablamalara əsasən təkmilləşmiş və əksər beynəlxalq reytinq agentlikləri (Fitch Ratings, Moody's, Standard & Poors) tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Azərbaycan Dünya Bankında öz mövqeyini yaxşılaşdıraraq Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası hesabatında Doing Business səviyyəsi üzrə hesabatda qlobal rəqabətə uyğun edilmişdir. Azərbaycan Dünya İqtisadi Forumu səviyyəsində Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələri arasında mövqeyini regionda aparıcı səviyyəyə qaldıra bilmişdir. Adambaşına düşən milli gəlirə görə Dünya Bankı təsnifatında Azərbaycan əhalisi yuxarı və orta gəlirli ölkələr kateqoriyasına daxil etmişdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesabatına və İnkişaf Proqramına uyğun olaraq ( BMT) orta inkişafı olan ölkələr qrupundan dəyişdirilərək, "yüksək insan inkişafı " olan ölkələr qrupuna daxil edilmişdir.

Müstəqillik illərində Azərbaycanda demokratik sistemin yaradılması vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması, şəffaf ictimai münasibətlərin dövlətin siyasətinin əsas istiqamətlərindən olan təsirli tədbirlər həyata keçrilmişdir. Ölkədə siyasi plüralizm öz yerini tutduğundan sosial tərəqqi üçün zəruri əsas yaranmışdır. Hazırda ölkədə demokratik inkişaf üçün zəruri hüquqi və siyasi partiyaların fəaliyyəti üçün şərait vardır. Azərbaycanda bu gün parlamentdə təmsil olunmuş partiya nümayəndələrindən başqa, qeydiyyatı olan çoxlu sayda siyasi partiyalar da var.

Onlar ölkənin ictimai-siyasi həyatında birbaşa iştirak edir, ölkənin gücləndirilməsi üçün imkanlara malikdirlər və bu imkanları daha da artırmaq üçün siyasi partiyaların maddi - texniki bazasının möhkəmləndirilməsi və onların siyasi sistemin və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında rolu getdikcə artırılır. Yeni sistemin demokratik dəyərlər əsasında formalaşması ictimai əlaqələrin strukturunda əhəmiyyətli dəyişikliklərə gətirib çıxartdı, cəmiyyətin vətəndaşlarının sosial aktivliyini artırmaq üçün şərait yaratdı və siyasi proseslər öz axarına düşdü. Hazırda ölkədə vətəndaş cəmiyyəti sürətli inkişaf dövrünü yaşayır. Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı istiqamətində çoxlu sayda QHT-lər yaradılmış və dövlət qeydiyyatına alınmışdır. İnsan hüquqları, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, iqtisadiyyat, sosial məsələlər, ətraf mühit, gender və digər sahələrdə, onların sayı durmadan artır. Son il ərzində əhəmiyyətli ad­dımlar atıldığından qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi məqsədilə QHT-in imkanlarından səmərəli istifadə edilməyə başlanmışdır. Yaradılmasına tə­minatın verilməsi, maliyyə mənbələrinin azad şəkildə seçilməsi üçün QHT-lərə zəruri hüquqi mühit yaradılmışdır. Bununla bərabər Azərbaycan Res­pub­likasında bu gün azad mətbuat qabaqcıl dünya standartlarına uyğun formalaşır.

Bütün bunlar düzgün seçilmiş hədəf siyasətinin ardıcıl həyata keçirilməsi sayəsində mümkün olmuşdur. Ölkə rəhbərliyi səviyyəsində qəbul olunan dövlət proqramları, konsepsiya və strategiya xarakterli sənədlərin qəbul edilməsi, həm praktiki həyata keçirilməsi, həm də bu siyasətin həyata keçirilməsi mexanizmi kimi vacibdir. Hazırda onu demək kifayətdir ki, görülən işlərin hökumət proqramı əsasında, strategiyalar və alternativ strategiyalar anlayışları mövcuddur və ölkədə ictimai həyatın bütün sahələrinin inkişafı üçün istifadə olunur.

Tam əminliklə demək olar ki, Azərbaycan keçid dövrünü müharibə faktorunu nəzərə almasaq şərəflə keçə bilib. Azad bazar iqtisadiyyatı əsasında yaradılmış münasibətlər və yeni sosial-iqtisadi sistemin qurulması önəmli əhəmiyyət daşıyır.

İqtisadiyyatın səmərəli fəaliyyət göstərməsi üçün infrastrukturun lazımi şəkildə formalaşdırılması da başa çatdırmışdır. Hal-hazırda da etibarlı daxili sosial təhlükəsizlik sistemi təkmilləşdirilmişdir. Öz növbəsində, Prezidentin İnkişaf Konsepsiyası istiqamətində strategiyaların seçilməsi və fəaliyyətə başlanması istiqamətində işlər davam etdirilir.

Ölkənin inkişafında yeni mərhələ başlanmışdır ki, strategiyaların və ya alternativ strategiyaların səmərəli tətbiqinin iqtisadi və siyasi inkişafa dəstək olması lazımdır. Azərbaycanın uğurları inkişafı naminə yaranan problemlərin müəyyən edilməsi və strategiya əsasında aradan qaldırılması üçün imkanların olması önəmlidir.

Qlobal dünyada inkişaf yerli imkanlar daxilində gedə bilir və gələcəkdə, yəqin ki, bunu dəyişmək çətin məsələdir. İnformasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə əlaqədar qəbul edilmiş qərarlar, əlbəttə, mühümdür. Qlobal dünyada bu yeni təkan olar və ciddi sosial inkişafa təsir edə bilər və bu mənada Azərbaycan istisna deyil. Qlobal amillərin proseslərə nüfuz etməsi həyatın bütün sahələrində, iqtisadi, sosial, siyasi, humanitar, mədəni və s. sahələrdə ola bilər. Azərbaycanda hər hansı bir ölkə kimi islahatlar aparmaqla əlbəttə məsuliyyət daşıyır və bütün amillərin də öz təsir dairəsi var. Regional hesab edilən bölgə ölkələrinə xas olan və ya daxili ölkənin sosial həyatının müxtəlif sahələrinin səmərəli idarə edilməsi vacibdir və siyasət baxımından əhəmiyyəti mövcuddur.

Qlobal və yerli amilləri təxminən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Qloballaşan dünyanın ağlasığmaz sürəti kontekstində iqtisadi və biznes proseslərində dəyişikliklərin aparılması, yenilikçi ideyalarının strategiyalar əsasında aktivləşdirilməsinin və sənayesində innovativ texnologiyaların tətbiqinin artırılmasıdır. Əslində bu müsbət haldır ki, bir çox ölkələr qloballaşma şəraitində inkişaf edir, çünki qabaqcıl innovasiya sahəsində nailiyyətlərdən öyrənir və standartları tətbiq edir, yeni idarəetmə üsullarının imkanlarından bəhrələnə bilir. Proqnozlara görə dünyanı inkişafa yaxın edən orta artım təsirli bu amillər nəticəsində ola bilər. Önümüzdəki illərdə, dünya ticarətində daha çox inkişaf gözlənilir, istehsalın daha yüksək dərəcəsi regional inteqrasiyaya məruz qalacaq. Yüksək dərəcəli qloballaşmanın genişlənməsi gözlənilir. Ehtimal olunur ki, beynəlxalq ticarət, rəqabət, intellektual mülkiyyət və ətraf mühit problemlərinin həllində beynəlxalq təşkilatların rolu artacaq və bu yeni standartlar əsasında həyata keçriləcəkdir.

Beynəlxalq bazarlarda texnologiyaların inkişafı və istehsal innovasiya potensialının artması nəticəsində situasiya dəyişəcək və beləliklə, stimullaşdırıcı sahələri yaratmaq yüksək əlavə dəyər tələb edəcək və qlobal ixtisaslaşmaya üstünlük əldə edən ölkələrin rəqabət və regional səviyyələrdə artımı gözlənilir. İnnovasiya əsasında alternativ strategiyalara uyğun sənayenin inkişaf səlahiyyəti mümkün elmi və texnoloji potensialın gücləndirilməsi və təhsilin inkişafı sayəsində olacaqdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün vacib şəraitin yaradılması əsasında və iqtisadi üstünlüyün artımı müqayisəli olacaq ki, əldə yeni istehsal sənaye sahələrini formalaşdırmaq mümkün olsun.

Belə hallarda təhlükələrin qarşısını almaq üçün inkişaf etmiş ölkələrdə olan geriləmələrdən istifadə etməklə orta və uzunmüddətli xammal ixracına əlavə olaraq, Azərbaycan kimi dövlətlərin üzləşdiyi əsas problem transformasiyada qlobal iqtisadiyyatın texnoloji səmərəliliyinin artırılması və iqtisadiy­yatın rəqabət və innovasiya əsasında tərəqqisini təmin etməkdir. Başqa sözlə, indi "bilik iqtisadiyyatı" ənənəvi iqtisadiyyatı əvəz etməlidir və zəruri olan insan kapitalının, adekvat inkişafı bu keçid əsasında olmalıdır. İqtisadiyyatın belə for­malaşmasında müvafiq tələblərə əsaslanaraq iqtisadi modeli, təhsil sistemində radikal dəyişikliklər etməklə mümkündür. Təhsil komponentlərinin dəyərlərini artırmaqla əlavə ömürlük öyrənmə və İKT-nin rolunun artırılması və virtual təlim, kompyuter şəbəkələri əsasında bilik və bacarıqların genişlən­dirilməsi vacib problemlərdəndir.

2. Qloballaşma, bir çox xüsusiyyətləri ilə yanaşı böyük risklərin gətirməsi və kəskin istehsal, ticarət, kapital axınlarının istiqamətlərini müəyyən etməklə, beynəlxalq miqyasda əmək miqrasiyasının rolunu da artırmışdır. Daha intensiv inkişaf edən dünya ölkələrin sayı artır və inkişafın qeyri-müəyyən xarakteri ilə səciyyələnir. Bu dinamik iqtisadi inkişafa malik olan dövlətlərin həlledici rolu güc ilə mərkəzdə durur və onlar həlledici sözə malikdir və bu da, öz növbəsində, iqtisadi və ticarət əlaqələrinə təsir edərək ehtiyyatların səmərəli bölünməsinin aparılmaması artan beynəlxalq rəqabətə gətirib çıxarır. Növbəti mərhələ arasında balans dəyişikliyi ilə xarakterizə olunacaq bu məsələ əsas dünya iqtisadiyyatının mərkəzlərinin strukturunun yenidən təşkilini və regional iqtisadi ittifaqlar rolunun gücləndirilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

İnteqrasiya prosesinin və eyni zamanda, sosial bir problem olmağla yanaşı, iqtisadi inkişafın yeganə ümumi prioritet kontekstində göstərilməsi işində yerli iştirakın artırılmasının xeyrinə regional çərçivədə əlaqələrin müxtəlif iqtisadi sahələrə əsasən tarazlaması üçün Azərbaycanda yeni imkanlar yaranmışdır. İndi getdikcə artımın hədəfinin mənbəyi birbaşa xarici və daxili in­vestisiyaların cəlb olunması, iqtisadiyyatın gücünü artırmağa kömək edir. Belə proqnozlaşdırmalar böhran dövrünü az itkilərlə başa vurmağa və yüksək gəlirli öl­kələrdə iqtisadi artımın təxminən iki dəfə aşağı olsa belə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha çox artım tempi ola bilər. Lakin yaddan çıxarmaq la­zım de­yil ki, inkişaf etməkdə olan ölkələr qlobal iqtisadi artımın əsas loko­mo­tividir.

3. İqtisadi proseslərdə mənfi ittihamların olmasına baxmayaraq, qlobal iqtisadiyyata cəlb olunmuş amillərlə yanaşı, qloballaşmanın xüsusiyyətləri hər bir ölkədə əldə etmək imkanını inteqrasiyaya əsaslanaraq yeni texnologiyaların və innovasiyaların yayılmasına müsbət təsiri göstərir. Bu mənada, tarixində qlobal iqtisadi böhranların hər mərhələsi geniş ərazini əhatə edir və bu gün də təsiri davam edir.

Azərbaycan iqtisadiyyatına kifayət qədər investisiya qoyulmasına və dünyada gedən böhran risklərinə baxmayaraq qonşu ölkələri devalvasiya dalğasının bürüməsi təsiri altında olmasına nəzərən, beynəlxalq investisiya mövqeyini saxlayır. Bu makroiqtisadi və monetar siyasətin sayəsində mümkün böhrana baxmayaraq valyuta ehtiyatlarının yaratdığı və əvvəl ölkədə aparılan fəal maliyyə riskinin idarə edilməsi sayəsində mümkün oldu. Bununla belə, qlobal böhran və onun nəticələri gündəmdə olan depressiv qatqı ssenarilərlə qorumaq üçün cari iqtisadi münasibətlərin yeni mexanizmlərinin yaradılması və möhkəmləndirilməsi üçün ehtiyac yaratdı. Ənənəvi maliyyə təminatı ilə yanaşı bir sıra fondların xilasetmə missiyası xüsusi əhəmiyyət kəsb etdi və istifadə olunacaq xüsusi antiböhran tədbirləri tətbiq olundu. İqtisadiyyatın tənzimlən­məsi, eləcə də müxtəlif strukturlu milli iqtisadiyyatı tez bir zamanda yeni şəraitə uyğunlaşdırmaq mümkün oldu.

4. Hazırda bəşəriyyətin üzləşdiyi ən aktual problemlərdə bir dünyada ekoloji tarazlığın pozulmasıdır. Bu məsələdə ictimayətin gücündən daha geniş istifadə olunmalıdır, çünki iqtisadi cəhətdən inkişaf ölkələrin sənayeləşməsi və sürətlə bu prosesin davam etməsi reallıqdır. Ekoloji problemlərin yerli və regional kontekstdə həll edilməsi, xüsusən Azərbaycan neft ölkəsi olduğundan və Abşeron yarımadasında illərlə yığılıb qalmış onilliklər üçün qeyri-kamil keçirilən tədbirlər əsasında Xəzər dənizində ətraf mühitə təsiri çox önəmlidir. Bundan əlavə, flora və fauna kütləvi məhvinin hələ bu gündə olması, o cümlə­dən, ölkənin Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş torpaqlarda geniş yayılmış yanğınlar buna misal ola bilər. Ərazilərin böyük hissəsinin artıq formalaşması qonşu ölkələr tərəfindən intensiv kimyəvi çirklənməsi, radioaktiv tullantılar bu ərazilərdə böyük təhlükə mənbəyidir. Azərbaycanın şirin sularının çirklənməsi davam edir və bu da ölkədə içməli su təminatı ilə bağlı problemlərə səbəb olur. Ermənistan ərazisində yerləşən və texnoloji cəhətdən köhnəlmiş Metsamor Atom Elektrik Stansiyası bölgəyə böyük təhlükədir, çünki seysmik zonada yerləşir. Qlobal baxımda planet miqyasında artıq narahatlıq doğuran digər məsələ ekoloji tarazlığın pozulması nəticəsində iqlim dəyişikliyi və qlobal istiləşmə prosesi gətirir.

Bütün bu amillər birbaşa ölkənin iqtisadi və sosial həyatına təsir edən amillərdir. Müvafiq siyasət əsasında tədbirləri həyata keçirməklə bu problemləri mərhələlərlə aradan qaldırmaq lazımdır. Son illərin təcrübəsi göstərir ki, fəlakət və onun nəticələrini aradan qaldırmaq dövlətin fövqəladə fəaliyyəti əsasında mümkündür. Bu baxımdan, əhalinin ön plana çəkilmiş sosial müdafiəsi üçün müvafiq çevik mexanizmlərinin yaradılması və gücləndirilməsi, öz səmərəli həllini tapmalıdır ki, belə vəziyyətlərdə əhalini qorumaq mümkün olsun. Eyni zamanda, ölkənin təbii fəlakətlərdən qorumaq üçün, ehtimalı olan bölgələrində infrastruktur layihələri hazırlamalı və yüksək səviyyədə həyata keçirilməlidir. Həyati fövqəladə hallar zamanı infrastrukturlar əlbir işləməli və zəruri olan dərəcədə funksionallığını saxlamaqla, digər müvafiq tələblərin nəzərə alması lazımı şərtdir.