A21 Avezbayev S

2. X jalikning tashkiliy-ishlab chiqarish tuzulishini, ishlab 
chiqarish boiimlarining tarkibini, sonini va 
oichamlarini aniqlash 
B limlar va x jalik markazlarini joylashtirishda loyihalash 
x jalikning tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilishini asoslashdan, uni 
yer egaligi va yerdan foydalanishning, aholi tizimi, ishlab chiqarish-
ni va hududni tashkil etishning xususiyatlari bilan bo Iashdan 
boshlanadi. X jalikning tashkiliy-ishlab chiqarish tuzulishi — bu 
x jalikdagi ichki ishlab chiqarish b limlari va boshqarish appara-
tining shunday uy unlashuvini bildiradiki, unda ishlab chiqarishni 
ma'lum darajada tashkil etish va boshqarish, yerni, boshqa ishlab 
chiqarish vositalarini va mehnat resurslarini biriktirish va ulardan 
foydalanish ta'minlanadi. Bu tuzulish qanchalik oddiy b lsa, ishlab 
chiqarishni boshqarish shunchalik yengil b ladi, ma'muriy 
boshqaruv apparatini saqlash uchun xarajatlar kam b ladi. Hozirgi 
vaqtda k proq tarmoqli, hududiy va aralash tuzilishlar uchraydi. 
Tarmoqli tuzilish korxonani markazlashgan boshqarishni ixti-
soslashgan b limlar (tarmoqlar — dalachilik, ozuqa ishlab chiqa-
rish, sabzavotchilik, bo dorchilik b yicha tashkil etiladigan 
sexlar, brigadalar, zvenolar, fermalar) faoliyat k rsatishi bilan 
uy unlashtiriladi. Uni maydoni katta b lmagan, ixcham yer 
maydoniga, bitta asosiy aholi yashash joyiga, barcha yer massivlari 
bilan yaxshi y l aloqasiga, ishlab chiqarishning yuqori darajada 
ixtisoslashishiga va konsentratsiyalashishiga ega x jaliklarda 
q llash maqsadga muvofiqdir. Bunday tuzilish ma'muriy va 
texnologik boshqarishning uzviy bo lanishiga asoslangan va 
malakali kadrlar bilan ta'minlangan, ishlab chiqarishning mexa-
nizatsiyalashtirilish darajasi yuqori b lgan korxonalarda eng 
yuqori samara beradi. U k plab sabzavot-sutchilik, meva-uzum-
chilik, sutchilik x jaliklari uchun xaraktorlidir. 
234 

---

Hududiy tuzilish markaziy apparat va kompleks ishlab chiqa-
rish b limlarini (b limlar, ishlab chiqarish uchastkalari, kom-
pieks brigadalar) nazarda tutadi. U asosan, ikki yoki uch bosqichli 
(masalan, korxona — kompleks b lim — ixtisoslashgan brigada) 
b ladi. Korxonani boshqarish apparati markaziy qishloqda, kom-
pleks b limlarniki ishlab chiqarish uchastkalari qishloqlarida, ixti-
soslashgan brigadalarniki esa fermalarda, dala shiyponlarida yoki 
boshqa ishlab chiqarish markazlarida joylashadi. 
Bunday tipdagi tuzilish keng hududni egallagan, bir necha 
aholi yashash joylariga, ch zilgan yer egaligiga (yerdan foydala-
nishga) yoki ishlanadigan yerlarning katta ajralgan massivlariga 
ega x jaliklarda foydalaniladi. Ularda, asosan, yer tuzishning 
boshlanishigacha mavjud hududning tashkil etilishi bor; bu va-
ziyatda tarmoqlar b yicha boshqarish tamoyili ularning k p xilli-
gi va tarqoqligi sababli yaroqsiz b ladi. 
Hududly tuzulish uzoq sinovdan tdi va mamlakatning har xil 
mintaqalarida, har xil ishlab chiqarish tiplaridagi qishloq x jalik, 
ayniqsa, pahtachilik, allachilik va alla-chorvachilik korxona-
larida keng tarqalgan. -^ 
Aralash tuzilish yuqorida k rib chiqilgan hududiy va tarmoqli 
tamoyillarni zida mujassamlashtiradi. U markaziy boshqaruv 
apparatiga kompleks ishlab chiqarish b limlarining va ixtisoslash-
gan brigadalarning (sexlarning) t ridan-t ri b ysunishini 
nazarda tutadi. Uni konsentratsiyalash va texnologiyalarni yaxshi-
lash maqsadida mustaqil b limlarga ajratiladigan, asosiy tarmoq-
larni jadallik bilan rivojlantirayotgan, bir necha yirik qishloqlarni 
qamrab oladigan yoki bir necha tarqoq massivlarda ishlab chiqar-
ishni amalga oshiridigan korxonalarda joriy etish tavsiya etiladi. 
Bunda ixtisoslashgan tarmoqlar markaziy apparatning bevosita na-
zorati ostida qoladi. 
Har xil tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilishlarini q llash misollari 
(uch,x jalikda) 16-rasmda k rsatilgan. Birinchisida ishlab chiqa-
rishril,boshqarishning tarmoqli (sexli) tuzilishi qabul qilingan; deh-
qonchilik sexi, unga almashlab ekish biriktirilgan va sut fermasiga, 
.;^ni-xashak yetishtirish brigadasiga ega chorvachilik sexi (unga 
-Muqa almashlab ekishi, su oriladigan madaniy yaylov, tabiiy 
"> yaylovlar va pichanzorlar biriktirilgan) mavjud. Bulardan tashqari, 
x jalikda yordamehi sexlar (qurilish, transport xizmatini k rsatish 
va boshq.) mavjud. Sexli tuzilishni joriy etishga yer egaligining kichik 
maydoni, uning ixchamligi, qishloqning mafkazda joylashishi, 
yaxshi rivojlangan y l tarmo i imkoniyat yaratadi. 
235 

---

---

b lim tashkil etilgan. ularning har birida biriktirilgan almashiab 
ekishlari b lgan dalachilik brigadalari va ozuqa olinadigan yerla-
riga ega fermalari bor; uchinchi b limda bulairdan tashqari 
bo dorchilik brigadasi ham faoliyat k rsatadi. Har bir b limning 
z idorasi, buxgalteriyasi, garaji, qishloq x jalik texnikalarim 
saqlash, ta'mirlash va ularga xizmat k rsatish, don va sh. . 
saqlash joylari bor. 
Uchinchi x jalikda aralash tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilishi-
dan foydalanilgan. Bu yerda ikkinchi x jalikdagi b limlarga 
xshash qurilgan ikki ishlab chiqarish uchastkasi barpo etilgan. Shu 
bilan bir qatorda, markaziy apparatga t ridan-t ri bo dorchi-
lik brigadasi, uzumchilik sexi va sabzavotchilik sexi b ysundirilgan. 
Hozirgi vaqtda yerlarni qayta"taqsimlash, yer paylarini ajratish, 
x jalikda ichki b limlarni qayta rasmiylashtirish, ijtimoiy in-
fratizim obyektlarini mahalliy ma'muriyatlarga berish sababli, 
qishloq ^ jalik korxonalarida aralash tuzilish k paya boshladi. 
X jalikning tashkiliy ishlab chiqarish tuzilishi asoslangandan 
keyin ishlab chiqarish b limlarining shakllari, soni va lchamlari 
t risidagi masala yechiladi. Hozir agrar zgarishlar natijasida 
korxonalarda k plab fermer x jaliklari va tijorat hisobida, ijara-
da, pudratda, hamda shirkatlar va boshqalar sifatida ishlovchi 
b limlar paydo b ldi. X jalikda ichki yer tuzishni tkazishda 
qanday ishJab chiqarish b limlari va qanday tamoyillar asosida 
yer olishi kerakligini, yer qanday muddatga ularga biriktirilishini 
belgilash, bu yerlarning joylashgan rnini, maydonlari va chega-
ralarini aniqlash katta ahamiyatga ega. Hududiy umumiylikka, 
yerni biriktirish usuliga va ierarxiyalik darajasiga bo liq holda, 
odatda, b limlarni (ishlab chiqarish uchastkalari, sexlar), brigada-
larni, pudratchilarni va sh. . bir-birlaridan ajratishadi.