Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

4. 
Mulk-kapital.
Mulk-imtiyoz holatida bo‗lgani kabi mulk-korxona o‗z 
egasiga qo‗shimcha mahsulotni o‗zlashtirib olish huquqini beradi. Albatta, endi 
ushbu mahsulot ortiqcha mahsulotda emas, balki qo‗shimcha qiymat – korxona 
xo‗jalik faoliyatining xarajatlari va natijalari o‗rtasidagi farq shaklida namoyon 
bo‗ladi. Mulk-kapital paydo bo‗lishi bilan xo‗jayinning roli kapitalist va menejer, 
taqsimlash jarayonini nazorat qiluvchi iqtisodiy agent hamda ishlab chiqarish 
jarayonining o‗zining tashkilotchisi rollariga bo‗linadi.
Kapitalist.
Kapital egasi xo‗jayin singari qo‗shimcha qiymat olishdan 
manfaatdor. Lekin ishchi kuchini ishlab chiqarish vositalari bilan birlashtirish 
emas, balki kapitalni to‗g‗ri sarflash kapitalist uchun ushbu qiymatni olish usuli 
hisoblanadi.
Menejer.
Kapitalistga menejer – ishlab chiqarish jarayonining rahbari, 
xo‗jayin funksiyasini bajaruvchi, lekin mulkni yo‗qotish xatariga ega bo‗lmagan 
iqtisodiy agent qarama-qarshi turadi. 
Menejerning ijtimoiy-iqtisodiy roli va yollanma xodimning roli o‗rtasida 
o‗ta muhim farq mavjud. Xodim o‗z ishchi kuchini – mehnat qobiliyatini, menejer 
esa ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish bo‗yicha xizmatni sotadi. Bitim 
tuzilgach, xodim ijrochiga, menejer esa korxona rahbariga aylanadi. Menejer 

---

189 
daromadining asosini u rahbarlik qiladigan korxona faoliyatining natijalari uchun 
mukofot tashkil qiladi.
5. 
Mulk-biznes.
Tadbirkor.
Mulk miqdori «qiymat» degan mavhum 
tushunchaga aylangan sharoitda sahnaga yangi shaxs – tadbirkor va yangi mulk 
ob‘ekti – biznes chiqadi. Chunki nafaqat mehnat, Еr va kapital, balki faoliyatning 
alohida turi – tadbirkorlik ham «qiymatni yaratish» xususiyatiga ega. Shaxsiy 
boyish masalasini hal etayotib tadbirkor munosib ijtimoiy missiya iqtisodiy 
faoliyat samaradorligini oshirishni amalga oshiradi. U topgan yangi qarorlar asta-
sekin ijtimoiy normaga aylanadi. Lekin yangi qarorlar – bu nafaqat yangi 
imkoniyatlar, balki yangi xatarlardir. Bir vaqtning o‗zida mulkdor va tadbirkor 
sifatida ishtirok etuvchi mulkdor-sarmoyador qismlarga ajrala boshlaydi. Shu 
tariqa tadbirkor asta-sekin mulkdordan ajralib chiqadi. Unda hatto o‗zining, 
mulkdordan alohida mulk ob‘ekti – biznes paydo bo‗ladi.
 Sarmoyador
. 
Tadbirkorning o‗zga mulkka bo‗lgan talabi kapitalni 
qiymatga ega bo‗lgan cheklangan resursga aylantiradi. Bir vaqtning o‗zida 
tadbirkorlik faoliyatidan voz kechgan va o‗ziga tegishli cheklangan resurs – 
kapitaldan foydalanish huquqini to‗lov evaziga sotuvchi sarmoyador-mulkdorning 
ijtimoiy-iqtisodiy roli paydo bo‗ladi. Sarmoyadorning shaxsiy maqsadi mulkdan 
(kapitaldan) olinadigan daromadni ko‗paytirishdan iborat.