Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 6.
Mulk-talab. Sarmoyador rolining ichki qarama-qarshiligi shu narsa bilan bog‗liqki, tadbirkorlik faoliyati yukini ko‗tarishni istamagan holda, u istar-istamas ushbu faoliyat bian bog‗liq mulkni yo‗qotish xatarini o‗z zimmasiga oladi. O‗z navbatida, bu mulkdan oladigan daromadning ikkita tarkibiy qismni o‗z ichiga oladi: cheklangan resurs uchun to‗lov va xatar uchun to‗lov. Sarmoyador rolining ushbu ikki taraflamaligi oqibati – yana bir bo‗linish: ishtirokchi roli va kreditor roli, tadbirkorlik faoliyatida ishtirok etish maqsadini ko‗zlovchi sarmoyador va mulkni yo‗qotish xatarini kamaytiruvchi sarmoyador rolining paydo bo‗lishi. Ishtirokchi – bu mol-mulkka nisbatan mulkchilik huquqidan jamiyatga nisbatan talab huquqi evaziga voz kechuvchi iqtisodiy agent. O‗z navbatida 190 jamiyatning o‗zi va uning mol-mulki emas, balki xo‗jalik jamiyatiga nisbatan majburiyat huquqlari ishtirokchining mulki hisoblanadi. Ishtirokchining shaxsiy maqsadi – jamiyatning foydasida ishtirok etishdan iborat. Tegishlicha u bu bilan bog‗liq xatarlarning bir qismini o‗z zimmasiga oladi. Natijada mazkur loyihalar xatarlarini ko‗plab ishtirokchilar o‗rtasida taqsimlash asosida o‗ta qimmat va uzoq muddatli loyihalarni amalga oshirish mumkin bo‗ladi. Ishtirokchining ijtimoiy-iqtisodiy missiyasi, shu tariqa, xatarlar va javobgarlik dispersiyasidan iborat. Kreditor. Agar sarmoyador – bu tadbirkorlik rolidan voz kechgan kapitalist bo‗lsa, u holda kreditor – bu tadbirkorlik faoliyati bilan bog‗liq xatarlardan voz kechgan sarmoyadordir. Professional moliyaviy vositachilardan foydalanish esa xatarlarni pasaytirish usuli hisoblanadi. 7. Mulk-aksiya. Jamiyatning ko‗p sonli ishtirokchilari nafaqat uning xo‗jalik faoliyati natijalari uchun javobgarlikning, balki boshqaruvchilar tomonidan ishtirokchilar ishonchining suiiste‘mol qilinishi imkoniyatining ham taqsimlanishini yuzaga keltiradi. Yangi ijtimoiy-iqtisodiy rol paydo bo‗ladi: nazoratchi – xo‗jalik jamiyatiga nisbatan alohida funksiyalarni: jamiyat mol-mulki va daromadlarining tasarruf etilishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi uning ishtirokchisi. Nazoratchining shaxsiy maqsadi xo‗jalik jamiyatini kapitallashtirishning o‗sishiga erishishdan iborat. Aksiyador . Jozibadorligini yo‗qotayotgan biznesdan chiqish ham xo‗jalik jamiyatlarining faoliyati bilan bog‗liq xatarlarni soddalashtirish usuli hisoblanadi. Ushbu imkoniyat jamiyatda ishtirok etishning alohida vositasi – aksiyalarning paydo bo‗lishi bilan ta‘minlanadi. Rasmiy jihatdan aksiyalar o‗z egalariga jamiyatga nisbatan majburiyat huquqlarini, xususan: boshqaruv organlarida ishtirok etish huquqi, jamiyat foydasining bir qismini olish huquqi va jamiyat tugatilgan taqdirda uning mol- mulkining bir qismiga ega bo‗lish huquqini beruvchi qimmatli qog‗ozlarni o‗zida namoyon etadi (qarang: 7.4.1-rasm). |