Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

Xulosa 
Uy xo‗jaligi va ularning eng asosiy shakllarining o‗ziga xos tavsiflari 
quyidagi jadvalda umumlashtirilgan: 
Taqqoslash 
ko„rsatkichlari 
Bozor uy xo„jaligi 
Buyruqbozlik 
iqtisodiyotida uy 
xo„jaligi 
O„tish iqtisodiyotidagi uy 
xo„jaligi 
Maqsadli 
funksiya 
To‗lovga 
qodir 
talabning 
chegaralanganligi 
sharoitida 
foydalalikni 
ko‗paytirish. Budjet 
cheklovlari yagona 
chegaralovchi omil 
sifatida
Resurslar tanqisligi 
sharoitida 
foydalalikni 
ko‗paytirish. Budjet 
cheklovlaridan 
tashqari, 
vaqt 
va 
ijtimoiy 
cheklovlar 
ham murim 
Yashovchanlik 
qobiliyatini 
yo‗qotmaslik 
Resurslar 
Asosiy 
ishdagi 
maosh 
Asosiy 
ishdagi 
maosh 
+ 
bo‗sh 
vaqtning 
mavjud-
ligi (asosiy ishga 
bog‗liq) + aloqa-lar 
+ transfer-tlar 
Rasmiy, norasmiy va kriminal 
bandlikdan va renta daromadlari 
sifatida 
olinadigan 
resurslar 
―portfeli‖ 
Budjet 
cheklovlarining 
qat‘iyligi 
Mutlaq qat‘iy: uy 
xo‗jaligi maoshdan 
tashqari 
boshqa 
daromad 
Davlat 
uy 
xo‗jaliklariga 
transfertlar shaklida 
daromadlarning 
Daromadlar 
turli 
manbalari 
o‗rtasidagi 
chegaralarning 
egiluvchanligi farovonlik va pul 
daromadlari 
miqdorlari 
1
Қаранг: Абулқосимов Ҳ.П., Қулматов А.А.
Ўзбекистонда кичик бизнес соҳасида оилавий 
тадбиркорликнинг ўрни ва уни ривожлантириш йўллари.
-
Т.:‖Университет‖, 2015.-106-
108- бетлар.

---

441 
manbalariga 
ega 
emas 
katta qismini olish 
imkonini beradi 
o‗rtasidagi qat‘iy bog‗liqlik olib 
tashlashga imkon beradi 
Jamg‗armalarnin
g muhimligi va 
ularning miqdori 
Jamg‗armalar 
miqdori 
jamg‗arishga 
bo‗lgan 
moyillik 
chegarasi 
miqdori 
va jamg‗armaning 
maqsadi 
bilan 
izohlanadi 
Jamg‗armalar ham 
majburiy (tanqislik 
va 
barcha 
daromadni sarflash 
imkoniyatining 
yo‗qligi 
tufayli), 
ham 
ixtiyoriy 
xususiyatga 
ega, 
bunda 
majburiy 
jamg‗armalar 
tanqislik 
intensivligining 
o‗sishiga 
qarab 
o‗sadi
Jamg‗armaga 
nisbatan 
―sug‗urta‖ yuklamasi maksimal 
darajada, ular muhim, lekin 
ularning 
miqdori 
ikki 
tendensiya-mumkin 
qadar 
ko‗proq 
jamg‗armaning 
zaruriyligi 
va 
jamg‗armarish 
uchun 
joriy 
daromadlarning 
Еtishmasligi 
kabi 
ikki 
tendensiyaning 
qarama-qarshi 
harakati natijasida aniqlanadi 
Iqtisodiy 
resurslarni 
birlashtirishning 
maqsadga 
muvofiqligi 
Uy 
xo‗jaligi 
a‘zolarining har biri 
noyob 
resurslarga 
ega, shuning uchun 
oila qurish uzoq 
muddatli 
investitsiyalash 
to‗g‗risidagi qaror 
bilan aynan bir xil 
Oila 
asosida 
alohida 
turdagi 
noyob 
resurslarni 
birlashtirish yotadi-
aloqalarga, 
ma‘muriy 
huquqlarga 
(propiska, partiyaga 
a‘zolik) ega bіlish 
Har bir oila a‘zosidan mustaqil 
daromad manbalarining mavjud 
bo‗lishi xatarni kamaytirishga 
imkon beradi 
Uy xo‗jaligining 
optimal 
hajmi 
(shu 
jumladan, 
bolalar to‗g‗risida 
qaror qabul qilish) 
Uy 
xo‗jaligining 
o‗sishi 
noyob 
resurslar 
ishlab 
chiqarish 
imkoniyatining 
pasayishiga 
qarab 
to‗xtatiladi 
Uy 
xo‗jaligining 
hajmi o‗ta noyob 
resurslarni 
olish 
xarajatlari 
bilan 
cheklangan-
aloqalar, turar-joy 
va h.k. 
Uy 
xo‗jaligi 
a‘zolarining 
o‗xshash turdagi bandligi tufayli 
xatarlar 
diversifikatsiyasining 
chegaralanganligi 
bilan 
belgilanadi 
Ichki tuzilma 
Oddiy 
pag‗onali, 
bunda 
―boshliq‖ 
Oddiy 
pag‗onali, 
partiya-davlat 
Oddiy 
pag‗onali, 
jinsi 
va 
oiladagi o‗rnidan qat‘i nazar eng 

---

442 
mavqeini egallagan 
jins ahamiyatga ega 
emas (eng noyob 
aktivga ega bo‗lgan 
shaxs 
boshliq 
hisoblanadi) 
tizimida eng yuqori 
o‗rninin egallagan 
oila a‘zosi ―Oila 
boshlig‗i‖ 
hisoblanadi, 
ko‗proq 
bu 
erkaklardir 
barqaror daromadga ega bo‗lgan 
uy xo‗jaligi a‘zosi ―boshliq‖ 
hisoblanadi 
Davlatga nisbatan 
munosabat 
Davlat 
bozor 
―xato‖larini 
to‗g‗rilash 
mexanizmi sifatida 
ko‗rib chiqiladi, o‗z 
navbatida 
soliqlarning 
to‗lanishi ratsional 
tarzda 
amalga 
oshadi 
Davlat uy xo‗jaligi 
farovonligining 
so‗nggi 
bosqichidagi 
kafolat 
sifatida 
qabul qilinadi, o‗z 
navbatida, 
soliqlarni 
to‗lash 
burch hisoblanadi 
Uy xo‗jaligi davlat faoliyatida 
o‗zining 
yashovchanlikni 
yo‗qotmaslik uchun to‗sqinlikni 
ko‗radi (uy xo‗jaligi faoliyati 
sektorlari o‗rtasidagi to‗siqlar 
manbasi, o‗z navbatida soliqlarni 
to‗lash o‗lpon sifatida qabul 
qilinadi) 
Uy 
xo‗jaligi 
uchun 
eng 
muhim 
bo‗lgan 
ijtimoiy siyosat 
sohasi 
Mehnat
munosabatlari 
sohasidagi siyosat, 
soliq 
siyosati, 
ta‘lim 
sohasidagi 
siyosat uy xo‗jaligi 
uchun 
ustivor 
hisoblanadi. Barcha 
ushbu yo‗nalishlar 
uy 
xo‗jaligining 
bozordagi 
daromadlariga 
taalluqli 
Pensiya, 
uy-joy-
kommunal siyosati, 
ijtimoiy 
ta‘minot 
siyosati, 
ta‘lim 
sohasidagi siyosat 
ustivor 
soha 
hisoblanadi. Barcha 
ushbu yo‗nalishlar 
o‗ta 
noyob 
resurslarga 
ega 
bo‗lishga taalluqli 
Sog‗liqni saqlash sohasidagi 
siyosat, ijtimoiy ta‘minot tizimi 
va pensiya tizimi siyosati ustivor 
hisoblanadi. To‗g‗ri ma‘noda uy 
xo‗jaligining 
yashovchanligi 
ushbu 
sohalardagi 
davlat 
siyosatiga bog‗liq. 
 

---

443 
MAVZUGA DOIR TAYANCH IBORALAR 
 
Uy xo„jaligi
– bu inson kapitalini ishlab chiqarishning umumiy vazifalari, 
yashash, budjet va oila-qarindoshchilik aloqalari bilan birlashgan kishilar 
guruhidir. 
Iste‟mol (consumption)
– kishilarning iqtisodiy talablarini qondirish 
jarayonida ijtimoiy mahsulotdan foydalanish, ijtimoiy ishlab chiqarish 
jarayonining oxirgi bosqichi. 
Ist‟emol xarajatlari
– tovarlar va xizmatlarni yakuniy iste‘mol qilish 
maqsadida xarid qilish uchun qilingann xarajatlar. Uy xo‗jaliklari va davlatning 
iste‘‘mol xarajatlariga bo‗linadi. YaIMning xarajatlariga ko‗ra tarkibida eng katta 
va barqaror komponent. 
Iste‟mol narxlar indeksi (cosumer price index)
– o‗rtacha oila tomonidan, 
odatda, iste‘mol qilinadigan tovar va xizmatlar narxining bazis davriga nisbatan 
o‗zgarishi o‗rtacha darajasini aks ettiradigan ko‗rsatkich, inflyatsiya ko‗rsatkichi 
sifatida ishlatiladi. 
Iste‟molga o„rtacha moyillik
–
iste‘mol xarajatlarining daromaddagi ( yoki 
shaxsiy tasarrufdagi daromad hajmidagi) hissasi. 
Iste‟molga ( jamg„arishga) chegaralangan moyillik
– iste‘mol 
xarajatlaridagi ( jamg‗arish hajmigi) o‗zgarishning bu o‗zgarishni keltirib 
chiqargan daromadlarning (ShTDdagi) o‗zgarish miqdoridagi ulushi. 
Inson (mehnat) resurslarini rivojlantirish (Human resources) 
Ish bilan 
bandlik va ishsizlik, daromad bilan ta‘minlanish, ta‘lim va o‗qitish hamda sog‗liqni 
saqlash bilan bog‗liq bo‗lgan dasturlar va yondoshuvlardir. Ushbu sohalarning 
hammasi birgalikda «ijtimoiy sektor» deb ataladi. 
Inson salohiyati (Human capital)
Insonda mujassamlashgan ko‗nikma va 
belgilar bo‗lib, u qisman insonning ta‘lim ma ma‘lumot natijasi hisoblanadi. 
Oila nafaqasi (Bola uchun nafaqa) (Family allowance) 
Ushbu nafaqa turi 
har oy to‗lanib, odatda u soliqqa tortilmaydi va daromadlarning miqdoriga 
kiritilmaydi. Ushbu nafaqa turi bola ma‘lum bir yoshga to‗lguncha to‗lanadi. 

---

444 
Mexnat bozori – 
bu ish kuchini oldi-sotdi qilish munosabatini bildiradi. Bu 
Еrda tovar bozoridan farqli o‗laroq, insonning o‗zi emas, balki uning mexnat qilish 
qobiliyati, oldi-sotdi tuzish asosida, ma‘lum muddatga sotiladi. Ish kuchi avval 
iste‘mol etilib, sungra uning xaqi to‗lanadi. 
Mexnat unumdorligi – 
tirik mexnat xarajatlari va natijalarining vaqt 
birligidagi munosabati. 
Mexnat resurslarini rejalashtirish – 
bu korxonaning faoliyati tizimini 
rejalashtirishning asosiy qismidir. Kadrlarni rejalashtirish qo‗yidagi 3 
boskichdan iborat: 
A) mavjud mexnat resurslarni baxolash: 
B) kadrlarga bo‗lgan talabni baxolash: 
V) mexnat resurslarni rivojlantirish dasturini ishlab chiqish.
MAVZUGA DOIR AMALIY MISOLLAR VA KЕYSLAR: 
 
1–misol.
Universitetning iqtisodiyot fakultetidagi o„qishini endigina 
tugallagan qiz (yoki yigit) tijorat firmasiga menejer bo„lib ishga kiradi. Oliy 
iqtisodiy ma‟lumot haqidagi diplom uning egasida maxsus (o„ziga xos) 
inson kapitali mavjudligidan dalolat beradimi? 
a) ha; 
b) yo‗q. 
Javob:
b), 
universitet ma‘lumoti haqidagi diplom uning egasida universal, 
ya‘ni ixtisoslashmagan bilimlar mavjudligidan dalolat beradi. Maxsus (o‗ziga xos) 
inson kapitali
 
muayyan tashkilotda muayyan vazifalarning bajarilishi natijasida 
to‗planadi: inson bir joyda qanchalik uzoq vaqt ishlasa, u mazkur tashkilot uchun 
maxsus (o‗ziga xos) bo‗lgan bilim va qo‗nikmalarning shunchalik katta hajmini 
to‗playdi. Shuning uchun xodim egallagan inson kapitalining
 
maxsusligi (o‗ziga 
xosligi)ni baholash mezoni bo‗lib diplom emas, balki tashkilotdagi ish staji xizmat 
qiladi. 
2-misol. Bir kishidan iborat uy xo„jaligining xilini shartli oylik 

---

445 
budjetning quyidagi tuzilmasi asosida tahlil qiling: 
 
D a r o m a d l a r
X a r a j a t l a r
Moddalar 
ming 
so‗mda 
% da Moddalar 
ming 
so‗mda 
% da 
Ish haqi 
200 
23,5 
Ovqatlanish
150 
23,8 
Qo‗shimcha ish 
320 
37,7 
Kommunal xarajatlar 120 
19,0 
Nomuntazam ish 
haqlari 
250 
29,4 
Nooziq-ovqat 
tovarlar 
80 
12,7 
Dividendlar 
(renta) 
80 
9,4 
Ta‘lim
60 
9,5 
Jami 
850 
100 
Dam olish 
220 
35,0 
Jami
630 
100 
Ja mg ‗arma lar
+ 2 2 0
2 5 , 9
a) bozor; 
b) o‗tish;